Put popločan nobelovim nagradama - evolucija psiholoških koncepata racionalnosti od homo ekonomikusa do homo heuristikusa

Abstract

U ovom radu su prikazane glavne psihološke konceptualizacije racionalnosti: neograničena racionalnost, ograničena racionalnost, optizmizacija pod ograničenjima i ekološka racionalnost. Prikazano je na koji način su ovi koncepti usmeravali istraživačka pitanja empirijske psihologije i oblikovali psihološke modele složenih kognitivnih procesa. U svojoj simboličkoj tradiciji, empirijska psihologija je, kao temeljna kognitivna nauka, više od jednog veka usmerena na pitanje kako je okruženje reprezentovano u kognitivnom sistemu, te kako kognitivni sistem operiše tim informacijama i, na kraju, kakvi su ishodi tih procesa. Kada su u pitanju složeni kognitivni procesi kao što su suđenje, odlučivanje i zaključivanje - osnovu ovih istraživačkih poduhvata čini odnos autora i psiholoških modela prema pitanju racionalnosti. Konceptualizacije racionalnosti su u početku psihološkog izučavanja odlučivanja implicitne, jer su preuzete iz normativističkog pristupa, a istraživačko usmerenje je na ishodu kognitivnih procesa, dok su funkcije i sami procesi zapostavljeni. Kasnije, sa odmakom od normativističkog pristupa, psihološke konceptualizacije racionalnosti postaju i eksplicitnije i subjektivističkije, a empirijsko istraživanje se usmerava na opis strukture i dinamike kognitivnih procesa odlučivanja, suđenja i zaključivanja.

In this paper we present the main psychological conceptions of rationality: unbounded rationality, bounded rationality, optimisation under constraints, and ecological rationality. We show how these concepts directed the research questions, and how they shaped psychological models of complex cognitive processes. In its symbolic tradition, for more than a century, the psychology, as a fundamental cognitive science, has been focused on the question of how the environment is represented in the cognitive system, how the cognitive system operates with those information, and, ultimately, what are the outcomes of these processes. The basis on which the research efforts focusing on complex cognitive processes, such as judgement, decision-making, and reasoning - are rooted in is the stance of authors, and psychological models regarding rationality. The conceptualizations of rationality are, at the beginning of the psychological research, implicit, because they are taken from a normative approach, and the research focus is on the outcome of cognitive processes, while the functions and the processes themselves are neglected. Later, as the research diverge from the normative approach, the psychological conceptualization of rationality becomes more explicit and subjective, and more nested in the enviroment, and the empirical studies aim to describe the structure and dynamics of complex cognitive processes.