Preporuke za unapređenje efikasnosti programa neformalnog obrazovanja za mlade iz nehigijenskih naselja uz uvažavanje sociokulturnih i obrazovnih specifičnosti

Abstract

Tokom svog predsedavanja međunarodnim projektom čiji je cilj da se poboljšaju životni uslovi i društveni položaj Roma – tzv. Decenija inkluzije Roma 2005-2015, Srbija je stavila fokus na dve oblasti: stanovanje i obrazovanje. Fokusiranje Srbije u projektu Decenija inkluzije Roma na obrazovanje učinilo je da ono prvi put postane sistematsko i široko dostupno čak i za mlade iz ovih segregiranih naselja. Međutim, 85% romskih učenika upisuje a 64% završava osnovno obrazovanje uz i dalje izražene teškoće neredovnog pohađanja nastave i slaba postignuća. Ogromnu prepreku za romske učenike predstavlja srednješkolski obrazovni sistem i on je identifikovan kao najkritičnija tačka kako sa aspekta ulaska u sistem, tako i sa aspekta osipanja, Dok je u opštoj populaciji obuhvat mladih srednjim obrazovanjem oko 90%, ovaj procenat među mladim Romima i Romkinjama iznosi oko 22%, a obuhvat mladih iz romske zajednice koji žive u uslovima ekstremnog siromaštva je svega 5%. za razliku od adolescenata iz većinske populacije, pred MNHN se već od četrnaeste godine ili ranije postavljaju zadaci zasnivanja porodice, pronalaženje izvora prihoda i generalno veća odgovornost, uz znatno manje raspoloživih resursa i sklonost ka različitim oblicima rizičnog ponašanja. Stopa ranog napuštanja obrazovanja dece i mladih iz romske zajednice dostiže 80%, dok je u opštoj populaciji daleko niža (8%). Obrazovna struktura odraslih u romskoj zajednici je značajno nepovoljnija nego u opštoj populaciji i ukazuje na činjenicu da veliki broj mladih u romskoj zajednici ima potrebu za kompenzatornim programima koji bi im omogućili da steknu bar osnovno obrazovanje i neki oblik kvalifikacije nakon dostizanja osnovnog obrazovanja. Među najvažnijim preprekama za obrazovanje romskih učenika prepoznati su niža obrazovna očekivanja i diskriminatorne prakse nastavnika a potom i nedostatak njihove spremnosti i profesionalnih kompetencija da obrazovni proces individualizuju i prilagode obrazovnim i drugim potrebama i karakteristikama učenika iz romske zajednice. Neke od mera koje su ocenjene kao delotvorne su: „pristup čitavoj ličnosti”, odnosno razvoj kognitivnih, socijalnih i kulturnih veština, terenski rad sa decom i roditeljima u romskim naseljima i podrška edukatorima za razvoj njihovih kompetencija za rad sa kultrurno specifičnim i socijalno osetljivim grupama. Izuzev jednog, nama nisu poznati radovi usmereni na obuhvatno izdvajanje konkretnih smernica za rad sa MNHN izvedenih iz do sada istraženih specifičnih odlika i obrazovnih potreba koje bi praktičarima omogućile osnovne uslove za izvođenje uspešnih programa neformalne edukacije. Ovakvi programi mogu biti dobra privremena mera pružanja dodatnih obrazovnih prilika kada resursi u formalnom obrazovanju postanu nedostupni. Cilj istraživanja. Ovim istraživanjem pokušali smo da putem multimetodskog pristupa produbimo razumevanje sociokulturnih odlika i odnosa prema obrazovanju MNHN koji žive u zajednicama izolovanim od većinskog društva i da, potom, formulišemo empirijski zasnovane preporuke namenjene praktičarima koji rade sa ovom grupom mladih. Krajnji cilj ovog pokušaja povezivanja teorije i prakse je da doprinesemo sistematskom unapređivanju PNO (programa neformalnog obrazovanja) kroz uvažavanje specifičnosti marginalizovanih adolescenata. Metod. Istraživanje je izvedeno u dve faze. U prvoj fazi smo upitničkim merama dobijenim anketiranjem MNHN i MOP (mladih iz opšte populacije) dobili širok pregled specifičnih odlika marginalizovane omladine koje smo ocenili kao relevantne za PNO koji su njima namenjeni. Takva svojstva odnose se na njihove sociokulturne odlike, obrazovne preferencije i stavove prema obrazovanju. Druga faza obuhvatila je dve polustrukturisane fokus grupe. Prva fokus grupa uključila je MNHN, a druga njihove nastavnike, i u njima smo razmatrali teme koje je potrebno obuhvatiti i uslove izvođenja PNO za MNHN koje je potrebno zadovoljiti da bi ovi programi bili efikasni i korisni za MNHN. Ove podatke smo potom dopunili informacijama iz polustrukturisanih intervjua sa jednom nastavnicom i jednim mladim pojedincem iz nehigijenskog naselja, kao i nalazima dobijenim prilikom izvođenja test-radionica neformalnog obrazovanja. Sve stečene opservacije i znanja smo, konačno, integrisali u skup preporuka za izvođenje PNO. Za potrebe ovog istraživanja sastavljen je upitnik kojim smo ispitivali četiri indikatora, različitog nivoa opštosti, selektovanih na osnovu empirijskog i logičkog kriterijuma: vrednosti, vrednovanje škole i učenja, protok informacija i preferirani uslovi učenja. Uzorak je bio prigodan i činilo ga je ukupno 186 ispitanika uzrasta između 15 i 20 godina. Od prvobitnog uzorka, 148 upitnika selektovano je za dalju analizu na osnovu kriterijuma validnosti odgovora. Pri tome, prvu polovinu uzorka (81) činili su ispitanici iz tri nehigijenska naselja u Beogradu. Drugu polovinu (67) činili su mladi iz opšte populacije koji su pohađali dve srednje škole: Petu beogradsku gimnaziju i Poljoprivrednu školu sa domom učenika PK „Beograd“. U fazi 2, Učesnici prve fokus grupe u trajanju od sat vremena bili su MNHN romskog porekla, pri čemu je razgovoru prisustvovalo ukupno 9 mladića i jedna devojka, prosečnog uzrasta 16 godina. Većina ih je pohađala školu za obrazovanje odraslih. U drugoj dvosatnoj fokus grupi učestvovalo je 5 nastavnica i dva člana romskog udruženja, među kojima su četiri osobe bile romskog porekla. Rezultati Faze 1. Kada je reč o relevantnim sociokulturnim odlikama, nalazi sugerišu da MNHN sa jedne strane prihvataju hijerarhijski, nesimetričan odnos u porodici, partnerstvu i podučavanju gde se starija osoba muškog pola definiše kao neka vrsta autoriteta, a ovo su i nalazi nekih ranijih studija o razumevanju poželjnog učenika u školi kao disciplinovanog i poslušnog. Sa druge strane, prijateljski, simetrični odnosi imaju drugačiji status, budući da MNHN, za razliku od MOP, više vrednuju prijatelja koji bi bio neki vid „lojalnog saučesnika“ nego prijatelja koji skreće pažnju na problematična ponašanja i podstiče lično unapređivanje. Sa druge strane, MNHN imaju izraženije kolektivističke (spram individualističkih) vrednosti, orijentaciju na budućnost (spram sadašnjosti), unutrašnji lokus kontrole (spram spoljašnjeg) i sličan odnos prema pravilima kao MOP. Ispitivanje kanala protoka informacija o relevantnim, pre svega ličnim temama ukazalo je na to da više od četvrtine MNHN, za razliku od MOP, najčešće ne razgovara ni sa kim o intimnim sadržajima. Kada to čine, preferiraju da se povere samo jednoj osobi, najčešće prijatelju (a MOP članu porodice). Posebno je zanimljiv nalaz da se blizu trećine MNHN poverava nastavniku, dok je taj broj u grupi MOP praktično zanemarljiv. porodični i drugi autoriteti mogli bi biti shvaćeni kao važni za zadatak „izvođenja na pravi put“ koji podrazumeva neku vrstu rigidnosti i strogosti. Privatna sfera je nešto što MNHN često ne dele ni sa kim. Kada je to ipak potrebno, okreću se prijateljima koje vide kao glavni oslonac u domenu deljenja intimnih iskustava i tema. Čini se da je obrazovanje za MNHN, budući da je manje dostupno, procenjeno kao zanimljiviji deo njihove aktuelne svakodnevice i kao dragoceniji resurs za kasniji kvalitet života, što je u skladu sa nekim ranijim nalazima o visokom vrednovanju škole zbog njene instrumentalne vrednosti. Kad je reč o preferiranim uslovima učenja, najčešće navođeni inhibitor je nerazumljivost gradiva, dok jedna trećina ispitanika smatra da im prepreku u učenju predstavlja i uvođenje kazne kao sredstva oblikovanja ponašanja. Kao karakteristiku gradiva koja facilitira učenje mladi su najčešće birali razumljivost gradiva, pored njegove zanimljivosti i upotrebljivosti u svakodnevnom životu. prototip željene (ili poznate) situacije učenja podrazumeva da se ono odvija u rodno heterogenoj grupi u kojoj starija ženska osoba u frontalnoj nastavi jasno objašnjava ili demonstrira gradivo, koje se potom može učiti samostalno. Nalazi Faze 2. Nastavnici su istakli da u ovim patrijarhalnim sredinama roditelji imaju veoma značajan uticaj na mlade Rome. Prema roditeljima se gaji strahopoštovanje i poslušnost bez preispitivanja usvojenih stavova. Odrasli muškarci donose sve važne odluke pa i one koje se tiču intimnih pitanja ženskih članova porodice (poput korišćenja kontracepcije). Mladi o ličnim temama ne razgovaraju sa osobama iz svog porodičnog kruga a neke teme su obeležene kao tabu. Sa druge strane, kada je reč o nastavnicima i njihovom odnosu prema učenicima, istaknuta je važnost intrinzične motivacije, otvorenosti i poštovanja različitosti. Reči MNHN pokazuju da oni vide i osećaju distancu ili čak i diskriminaciju od strane nastavnika koji ima predrasude. Preporuke za nastavnike za rad sa mladima iz nehigijenskih naselja u oblasti neformalnog obrazovanja grupisali smo u tri kategorije: (a) Odlike nastavnika: pronalaženje motivacije za rad sa mladima koja nije samo materijalne prirode; upoznavanje učesnika edukacije i okruženje iz kojeg dolaze; komuniciranje sa porodicama mladih; prilagođavanje načina komunikacije u radu sa mladima iz nehigijenskih naselja; planiranje dugotrajnog rada sa mladima. (b) Struktura grupe učesnika: formiranje grupe sastavljene od vršnjaka; podsticanje učesnica da govore i kada su u grupi koju čine i muški članovi grupe; rad na osetljivim temama u grupama u kojima su učesnici istog pola i istog ili približnog uzrasta; ukazivanje na važnost razgovaranja o osetljivim i intimnim pitanjima; formiranje grupe isključivo muških učesnika za rad na temama prava žena. (c) Odnos nastavnika i učesnika u edukaciji: uspostavljanje pozitivnog prvog kontakta sa učesnicima edukacije; pravljenje dobre radne atmosvere; Uvažavanje različitosti učesnika; uspostavljanje odnosa jednakosti sa učesnicima programa; fokus na nagrađivanju, a ne na kažnjavanju.