Ritualni keramički set iz Vinče

Abstract

Arheološka iskopavanja u Vinči 2006. biće upamćena po keramičkim nalazima do sada jedinstvenim u vinčanskoj kulturi, kao i po kontekstu u kojem su otkriveni. Horizont kojima nalazi pripadaju vezuje se za fazu Vinča-Pločnik II. Keramički set otkriven je na podu objekta 03/03 (t. I/1-2), koji je gotovo kvadratnog dispozitiva, dimenzija 3 x 2,8 m, bez unutrašnje podele, a u njega se, prema rasporedu rupa od stubova, ulazilo sa severozapadne strane. Izgrađen je u tehnici pletera i lepa, tankih zidova, ali sa kvalitetno rađenim podom. U objektu nisu otkriveni ni peć ni vatrište, a upadljiv je i nedostatak tragova radnih aktivnosti, kremenog i koštanog materijala ili makro-botaničkih ostataka, što sugeriše prostoriju posebne namene. Set se sastoji od zdele sa protomima (t. II; sl. 1), vrča (t. III/1) i tri amfore od kojih je jedna sačuvana gotovo cela, a dve su fragmentovane. Ono što izdvaja pronađenu zdelu jeste osam plastično modelovanih protoma koji izgledaju kao glave vinčanskih figurina, tipičnih za najmlađe faze ove kulture. Na posudi se razlikuju dve vrste protoma - glave sa stilizovanim roščićima i glave bez ikakvih detalja sa 'ptičjim licem' - koji su naspramno postavljeni. Na stranama posude nalaze se dve jezičaste drške. Vrč, otkriven neposredno pored zdele, takođe je u celosti sačuvan. Reč je o bikoničnoj posudi, smeđe-crvene boje, vertikalnog cilindričnog vrata i neprofilisanog oboda. Krasi je drška postavljena na prelazu trbuha u rame suda, koja predstavlja stilizovanu glavu sa roščićima, ne tako različitu od one sa zdele koju smo opisali. Po zapremini od 0,2 l, zdela i vrč u potpunosti odgovaraju jedno drugom. Kvalitet gline i obrada spoljne površine zdele i vrča ukazuju na to da su posude lokalne provenijencije. Naglašena je ergonomija posuda odnosno prilagođenost ljudskoj ruci. Jezičaste drške na zdeli nepogrešivo je u šakama postavljaju u položaj za ispijanje. U slučaju vrča, drška u obliku protoma postavljena je tako da se puna posuda prilikom izvlačenja iz amfore sigurno drži, sadržaj se prelije i iscuri tačno do nivoa kada ostaje zapremina koja sasvim napuni zdelu sa protomima. Amfora, tipično vinčanska iz objekta 03/03, koja je, kao što smo rekli, sačuvana gotovo cela (t. III/2), izrađena je od fino prečišćene gline, uglačane spoljne površine. Crveno-smeđe je boje, koja je, za razliku od zdele i vrča, najverovatnije posledica sekundarnog pečenja. Amfora je bikoničnog recipijenta sa cilindričnim vratom i blago razgrnutim obodom i odlikuje je širok obod kroz koji lako prolazi ruka koja drži vrč. Po ramenu je ukrašena plitkim ukoso postavljenim vinčanskim kanelurama. Na amfori su tri jednostavne funkcionalne drške. Od dve fragmentovane amfore, jedna je nešto većih dimenzija i ima znatno uži cilindrični vrat. U neolitskim kulturama nije redak slučaj da se muškarac asocira sa bikom ili nekom drugom životinjom sa rogovima. Bukraniona ima od Anadolije do Panonske ravnice, a ima ih nekoliko i na Vinči. Prema obliku roščića i činjenici da je i ona bila korišćena za izlivanje tečnosti, uputno je prisetiti se Hajd vaze (t. III/3), gde je na ptičjem telu prikazano petougaono lice sa stilizovanim rogovima. Važno je notirati da u ovom slučaju na grudima definitivno izostaju ženski atributi te se glava sa Hajd vaze može smatrati muškom. Paralele nalazimo i u svetilištu iz Parce, gde je muški princip predstavljen sa rogovima, a ženski bez njih (t. III/4). Pretpostavljamo da se i u slučaju zdele sa protomima radi o simboličnom prikazu muško-ženskog spoja. Budući da je kompletan keramički materijal iz inače nesvakidašnjeg objekta 03/03, namenjen čuvanju sipanju i ispijanju tečnosti, a kako se na zdeli za ispijanje naglašava muško-ženski princip, nećemo puno pogrešiti ako ovu keramičku grupu vežemo za neki ritual posvećen sjedinjavanju muškarca i žene. Osim dimenzija kuća i unutrašnje podele prostora, nema nikakvih podataka o organizaciji porodice u vinčansko doba, ali bez obzira na to da li je keramički set bio korišćen prilikom stupanja u brak, gozbe, dobrodošlice ili neke inicijacije, ostaje činjenica da se radi o vrednim i retkim nalazima, koji svojim kontekstom omogućavaju i jedan nov ugao gledanja.

During the Vinča 2006 excavations, in Feature 03/03 a unique pottery set of ritual character was discovered. It consisted of a conical drinking bowl decorated with eight modeled protomes, a carinated jug, and three amphorae. Analysis of the vessel shows the functional correlation among them. The bowl with protomes - a centerpiece of this set - is associated with a ritual which involves the male-female relationship. As far as the stratigraphy is concerned, the pottery set belonged to the late Vinča culture, i.e. the Vinča-Pločnik phase. The only contents of Feature 03/03 is the named pottery assemblage, which also indicates a special function for this structure.