Diplomatički obrasci srednjovekovnih vladarskih dokumenata : srpski primer

Abstract

Istraživanje diplomatičkih obrazaca srednjovekovnih vladarskih doku- menata ima dvojaku svrhu – da sistematizuje i produbi znanja o ovoj dragocenoj vrsti istorijskih izvora kako bi se olakšalo kritičko ocenjivanje njihove saznajne vrednosti i da pomogne da se dođe do bolje predstave o kulturi vlasti, to jest, sposobnosti vladara i upravnog sistema u celini da prepoznaju i u pismenom obliku odgovore na zadatke koje je pred njih postavljalo vođenje jednog srednjovekovnog državnog organizma. Primer srednjovekovne Srbije preporučuje se kao predmet jednog takvog istraživanja već time što u srpskoj nauci ono nikada nije sprovedeno, ali i osobenostima srpskog srednjovekovnog političkog prostora koji se razvijao pod uticajem obe velike evropske civilizacije tog doba, vizantijske i latinske, i prolazio kroz duboke promene. Obrasci su u ovom istraživanju posmatrani na tri nivoa, kroz posttupak koji se može nazvati kumulativnom diplomatičkom analizom. Prvo su obrađeni obrasci pojedinih diplomatičkih sastojaka – spoljnih, unutrašnjih i onih koji se mogu izdvojiti kao posebno namenjeni overi dokumenata. Zatim je pažnja posvećena načinu na koji su od ovih sastojaka i pojedinih njihovih varijanti sklapani formalni obrasci celih dokumenata – povelje, pisma i pojedini prepoznatljivi uži obrasci unutar njih. Najzad, ispitana je povezanost ovih formalnih obrazaca sa namenom pojedinih dokumenata, da bi se ustanovilo prisustvo i stepen poistovećivanja formalnih obrazaca sa upravnim zadacima čijem su izvršavanju bili posvećeni, kao i načini na koje se forma prilagođavala zadatku, tvoreći tako praktične, namenske obrasce. Analizom je obuhvaćeno 474 dokumenta vlastodržaca sa prostora srednjo- vekovne Srbije čija se vlast može opisati kao vladarska ili podobna vladarskoj, od velikih župana, kraljeva i careva iz dinastije Nemanjića i despota iz porodica Lazarevića i Brankovića, do samostalnih gospodara pojedinih širih oblasti i vladara-izgnanika posle turskog osvajanja 1459. godine. U ovom skrom- nom, ali u načelu ne i nedovoljnom fondu, udeo originalnih dokumenata iznosi oko 52%, dok 43% čine autentični ili prerađeni prepisi, a 5% se mogu odrediti kao falsifikati. Sprovedeno u takvim uslovima, traganje za obrascima pojedinačnih diplomatičkih sastojaka pokazalo je da praktično nema sastojka u čijem se oblikovanju ne mogu uočiti bar dve-tri osnovne varijante, a kod nekih se među više desetina, pa i jednom ili dve stotine raspoloživih primeraka ne mogu pronaći dva koja bi bila potpuno identična. Varijabilnost se delimično može pripisati broju zastupljenih auktora i auktorskih grupa (njih oko 40), a posebno snažan podsticaj pruža joj jezik, jer skoro četvrtinu fonda čine doku- menti koje su srpski vladari izvorno izdali na latinskom (14%) ili grčkom (9%). Ti primerci u ogromnoj većini slede obrasce svojstvene široj latinskoj, odnosno grčkoj, diplomatičkoj praksi, prema kojima sastojci dokumenata na srpskom veoma retko pokazuju težnju za potpunim podražavanjem, opredeljujući se umesto za uhodana autohtona rešenja „obogaćena“ pojedinim grčkim ili latin- skim svojstvima. S tim u vezi, može se utvrditi da je grčki uticaj najizraženiji u 14. veku, naročito od krunisanja kralja Dušana, najmoćnijeg Nemanjića, za cara Srba i Grka 1346. godine, dok u 15. veku strani uticaj u mnogo većoj meri dolazi iz latinskog sveta.

Study of diplomatic patterns of medieval royal documents serves a dual purpose. One would be to systematize and enhance our knowledge about this precious type of historical sources in order to facilitate critical appraisal of their usefulness, and the other to help attain a better understanding of the culture of government, that is, the ability of the ruler and the system of government as a whole to recognize different tasks imposed on them by the process of governing a medieval political organism and to deal with these tasks in the form of written documents. Medieval Serbia stands out as a good object for such research not only because that kind of study has never been carried out on its royal documents, but also because it was exposed to the influence of both major European civilizations of that period, Byzantine and Latin, and underwent profound political changes. In this study, diplomatic patterns are examined on three levels, through a process that can be designated as cumulative diplomatic analysis. The first to be examined are patterns of individual diplomatic ingredients – external, internal, and those whose purpose it was to guarantee the documents’ authenticity. Then the focus shifts to the manner in which these ingredients and their variants come together to produce formal patterns of whole documents – charters, letters and more specific patterns within those two groups. Finally, there comes the investigation of links between these formal patterns and the purpose of individual documents in order to establish the presence and degree of mutual identification, as well as the ways in which form adapted to circumstance, thus creating practical “purpose patterns”. In all, the study identified 474 documents of medieval Serbian ruling figures whose authority can be described as royal or quasi-royal, form the grand župans, kings and emperors of the Nemanjid dynasty and the Lazarević and Branković despots to the independent lords of certain larger regions and the exiled rulers of the period after the Turkish conquest in 1459. Analysis of this modest, yet for the most part sufficient body of diplomatic material, consisting of 52% originals, 43% authentic or interpolated copies, and 5% forgeries, demonstrates that there is practically no individual diplomatic ingredient without at least two or three basic variants, while for some it proved impossible to find a single pair of identical formulas in as many as one or two hundred available examples. Variability can be partially attributed to the number of various authors involved (about 40), but also to the language of the documents, as almost a quarter of the material is made up of items originally issued in Latin (14%) and Greek (9%). These items generally follow patterns characteristic of the wider Latin and Greek diplomatic practices, whereas the remaining Serbian material seldom shows the tendency to completely imitate these models, opting instead to use deeply rooted autochthonous variants occasionally “enriched” with certain Greek or Latin traits. As far as it goes, Greek influence is most pronounced in the 14th century, especially after the crowning of King Dušan, the most powerful Nemanjid, as tsar of Serbs and Greeks in 1346, while in the 15th century foreign influence comes overwhelmingly from the Latin world.