Vinčanske ritualne posude - arheološki kontekst i moguće značenje

Abstract

U grupi kultnih predmeta iz Vinče izdvajaju se dve posude jedinstvenog oblika, koje su do danas ostale sinonim za vrhunske umetničke i zanatske domete nosilaca kasnog neolita Evrope. Ornitomorfna posuda, poznata kao Hajd vaza, i antropomorfna posuda našle su svoje mesto u mnogim pregledima praistorijske umetnosti, ali se u literaturi nije odmaklo dalje od njihovih opisa i analize estetskih vrednosti. Nikada se, međutim, nisu detaljno razmatrali uslovi nalaza i arheološki kontekst, koji bi mogli doprineti njihovom tumačenju i rekonstrukciji ritualne radnje u kojoj su korišćene. Hajd vaza jedan je od retkih predmeta za koji, naizgled, postoje precizni podaci o uslovima nalaza. Analizom Vasićeve dokumentacije i publikovane građe, međutim, pokazalo se da postoje mnoge nejasnoće u pogledu izgleda i položaja objekta u okviru kojeg je Hajd vaza pronađena. Otkrivena je 1930. godine, u plitkom udubljenju sa 10 celih posuda, u okviru osnove C. Osnova C međutim, nije opisana u žurnalu, niti je naveden njen tačan položaj u okviru istraživanog prostora. Analiza publikovane građe i dokumentacije otvara pitanje da li osnova C predstavlja ostatke kuće i da li se udubljenje sa grupom od 11 posuda nalazilo u okviru kuće. Način na koji je Vasić publikovao grupu sa Hajd vazom, izbegavajući da celinu iz koje potiče nazove kućištem samo još više dovodi u sumnju postojanje osnove C u obliku u kome je prikazana na zbirnom planu. Zaključak da je nivo sa koga je udubljenje sa Hajd vazom ukopano morao biti iznad kote ∇6.65 m isključuje mogućnost da je ukop pripadao osnovi C ili bilo kom drugom stambenom objektu na toj dubini. Na prvi pogled, ova grupa keramike, sa izuzetkom Hajd vaze, sadrži posude za svakodnevnu upotrebu. Međutim, njihovo polaganje u jamu, odsustvo tragova upotrebe i očigledna veza sa neuobičajenom, ornitomorfnom posudom pokazuju da su sve one bile upotrebljene u istoj aktivnosti, a potom verovatno odložene. Odlaganje celih posuda u jamu ukazuje na to da one nisu upotrebljene u svakodnevnoj, uobičajenoj radnji. Objašnjenje bi se moglo naći u prethodno obavljenom ritualu, posle kojeg one više nisu bile pogodne za upotrebu. Imajući u vidu njihov položaj in situ, opravdano je pretpostaviti da su posude u jamu položene prazne, a da je njihov sadržaj prethodno izliven ili konzumiran. Smisao ovakvog polaganja mogao bi da bude isti kao i kod razbijanja predmeta iskorišćenih u ritualu. Naime, smeštanjem u jamu isključena je mogućnost njihovog ponovnog korišćenja. Izbor mesta za ukopavanje jame, van stambenih objekata, na otvorenom prostoru, ali gotovo u centru naselja, sigurno nije slučajan. Takav položaj nedvosmisleno pokazuje da ritual nije obavljen u okviru jednog domaćinstva ili porodice. Centralno mesto sugeriše da je obavljena ritualna radnja imala mnogo širi značaj verovatno za celu zajednicu. Antropomorfna posuda otkrivena je 1911. godine u osnovi čiji se pod, prema podacima u dnevniku, nalazio na dubini 6.6-6.83 m. Tu grupu posuda, bez antropomorfne, činilo je 11 posuda, 2 prosopomorfna poklopca, 16 minijaturnih posuda i amfora na čijem su vratu dve naspramno postavljene plastične predstave ljudskih lica sa maskom. Sadržaj keramičke grupe sa antropomorfnom posudom sasvim sigurno ne predstavlja uobičajeni inventar stambenih objekata. Među posudama se, kao i u slučaju grupe sa Hajd vazom, nalaze primerci koji se oblikom ne razlikuju od posuda za svakodnevnu upotrebu, ali i oni koji se nesumnjivo dovode u vezu sa kultom. Osim antropomorfne posude, kultna funkcija se može pripisati amfori sa dva lica i amfori sa prosopomorfnim poklopcem, a upadljivo veliki broj minijaturnih posuda sugeriše da su u ovom kontekstu i one morale imati istu ulogu. Objekti u kojima je nađen veći broj kultnih predmeta obično se tumače kao svetilišta ili kultna mesta. Činjenica da u ovoj kući nije nađena peć, koja se mora nalaziti u stambenim objektima, mogla bi ići u prilog ovakvom tumačenju. S druge strane, objekti sa velikim brojem kultnih predmeta mogli bi se objasniti kao prebivališta istaknutih članova zajednice, koji obavljaju rituale vezane za kultove od opšteg značaja za celu zajednicu. Nažalost, nema dovoljno podataka koji bi pomogli u konačnoj interpretaciji ovog objekta. Činjenica da je kuća izgorela u požaru otvara mogućnost i drugih tumačenja. Ukoliko odbacimo mogućnost da je kuća namerno zapaljena i prihvatimo da se posude posle upotrebe u ritualu odbacuju ili uništavaju, možemo pretpostaviti da su posude pronađene u kući bile pripremljene za ritual koji se, zbog požara, nikada nije odigrao. Dve keramičke grupe, sa Hajd vazom i antropomorfnom posudom, sasvim sigurno predstavljaju dva kultna seta nastala u izuzetnom trenutku za zajednicu u Vinči, što potvrđuje i činjenica da su se nalazile u centru naselja, na međusobnom rastojanju od 15 m. Ako prihvatimo pretpostavku da kultni setovi odražavaju neki prelomni događaj u životu zajednice, nužno se postavlja pitanje u kom trenutku je u Vinči bilo neophodno da se cela zajednica simbolički integriše kroz zajednički ritual. Osim toga, s obzirom na to da su dva seta pronađena u istom stambenom horizontu, neophodno je odgovoriti na pitanje zašto su u istom trenutku deponovana dva seta. Odgovor na drugo pitanje možda pružaju njihovi različiti konteksti. Grupa sa Hajd vazom ukopana je sa višeg nivoa u odnosu na nivo poda kuće sa antropomorfnom posudom, pa je tako moguće tvrditi da je set deponovan posle požara u kome je ta kuća stradala. Tipološka ujednačenost sadržaja obe keramičke grupe i stilsko jedinstvo kultnih posuda navode na zaključak da od požara do deponovanja grupe sa Hajd vazom nije prošlo mnogo vremena. Dalje bi se moglo pomišljati da ta dva seta nisu nastala nezavisno jedan od drugog, već da su njihov sadržaj i položaj u okviru naselja u uzročno-posledičnoj vezi. Predmete pripremljene za ritual, koji su požarom zarobljeni u kući, nije bilo moguće upotrebiti. Sme li se pretpostaviti da je, zbog toga, u planiranom ritualu upotrebljen drugi set? Obe keramičke grupe nađene su u horizontu koji se povezuje sa početkom gradačke faze. Tu fazu karakteriše pojava metalurgije na Balkanu i stoga se ona u srpskoj arheološkoj literaturi obično izjednačava sa početkom eneolita. Taj prelomni trenutak, pre svega uvođenje nove tehnologije, sigurno je za posledicu imao ne samo promene u materijalnoj kulturi, već i u socijalnoj organizaciji sistemu vrednosti, a verovatno i u religioznim shvatanjima. Pojava metalurgije izazvala je dinamične promene na teritoriji Balkana i čitave jugoistočne Evrope. Na prvi pogled se čini da na naselje u Vinči te promene nisu mnogo uticale, jer se ono se razvijalo u kontinuitetu, a svi elementi koji karakterišu gradačku fazu ovde gotovo u potpunosti nedostaju. Pojava novih zajednica u okruženju, međutim, sasvim sigurno je poljuljala dugotrajnu stabilnost stanovnika neolitske Vinče. Kao reakcija na novonastalu situaciju i pokušaj odupiranja neizbežnim promenama, zajednica u Vinči imala je potrebu da svoju homogenost i stabilnost iskaže kroz ritual koji to potvrđuje na lokalnom, a možda i regionalnom nivou. Moguće je da dva seta sa kultnim posudama predstavljaju trag tog rituala. Bez obzira na napore zajednice, od tog trenutka, međutim, počinje opadanje vinčanske kulture. Dugotrajno odupiranje promenama i pokušaj da se zadrži život na neolitskim tradicijama mogu se pratiti do kasnog eneolita, kada konačno nestaje i poslednje vinčansko naselje na Balkanu.

The Hyde-vase and anthropomorphic vessel found at Vinča within two sets of pottery vessels are vessels of cult the meaning of which has never been examined. The authors highlight the significance of their archaeological contexts and positions in the settlement, reconstructed based on the preserved documents. The cult character of both pottery sets is confirmed and they are thought to have been used for a ritual important to the whole Vinča community. Considering that they come from the horizon associated with the beginning of the Gradac phase of the Vinča culture, the performed ritual may be seen as a possible reaction of the Vinča inhabitants to dynamic changes triggered by emergence of metallurgy in the region and the whole of South East Europe.