Novi rimski žrtvenik iz Surčina

Abstract

Tokom radova na restauraciji pravoslavnog hrama Sv. Petke u Surčinu otkriven je rimski žrtvenik sa natpisom (sl. 1, 2) rađen od žućkastog krečnjaka (dimenzije: 71,5 x 37 x 30 cm). U gornjem delu žrtvenik je proširen i ukrašen višestruko profilisanim arhitravom iznad koga se nalazi ukrasna traka na uglovima dekorisana volutama (sl. 3). Na gornjoj površini vidljivo je udubljenje širine 12 cm i dubine 8 cm (sl. 4). Bočne strane žrtvenika ugrađene su u masu zida tako da nije izvesno da li na njima ima reljefnih predstava. Baza žrtvenika, visine 19 sm, takođe je višestruko profilisana. Natpis je izveden latinskom kapitalom u pet redova (sl. 5). Visina slova u prvom redu iznosi 4.5 cm, dok su slova u ostalim redovima visoka 3.5 cm. Tekst glasi: I(ovi) O(optimo) M(aximo) đ Ael(ivs) Mar (cianvs) pro se e׀t svis ׀ v(otum) p(osuit) l(ibens) m(erito) Paleografske karakteristike natpisa daju izvesne elemente za datovanje žrtvenika. Slova su klesana u pravilno postavljenim redovima, precizno i sa naglašenim trougaonom serifima na vertikalnim i kosim crtama. Slovo M izvedeno je sa vertikalnom prvom i četvrtom crtom dok se kosa druga i treća crta sustiču na donjoj liniji reda. Kod slova O uočava se pravilan kužni oblik karakterističan za natpise 1. i 2. veka. Kose crte slova A postavljene su simetrič no i podjednake dužine a slovo E poseduje jednake poprečne crte umerene dužine. Specifičan je oblik slova S sa lučnim crtama završenim trougaonim serifima koji bi mogli da opredele natpis i u prve decenije 3. veka. Ligatura na početku drugog reda sastavljena je spajanjem tri početna slova genitilnog imena Aelius. Izvedena je dodavanjem horizontalnih crta na drugoj kosoj crti slova A čime je dobijeno slovo E u kome je, produžavanjem donje horizontale, naglašeno i slovo L. Najviše indicija za datovanje daje pojava genitilnog imena cara Hadrijana koja ukazuje na terminus post quem za podizanje žrtvenika iz Surčina. Prema paleografskim odlikama teksta on bi se najpre mogao opredeliti u drugu popovinu 2. veka. Crkva Sv. Petke u Surčinu izgrađena je u baroknom stilu kao jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom na istočnoj strani i pripratom sa horom i zvonikom na zapadu (sl. 6). Podignuta je 1770. godine na mestu starijih crkava, a to je i vreme kada je uzidan i sam žrtvenik. Čini se da je rimski žrtvenik nije iskorišćen samo kao pogodan građevinski materijal već da je imao posebnu namenu. Ugrađen je sa lica i u nivou poda crkve tako da nije negiran preklesivanjem ili obrtanjem, već postavljen pravilno sa očiglednom namerom da bude vidljiv. Ovo dodatno potkrepljuje postojanje polukružne niše ostavljene u zidu neposredno iznad žrtvenika (sl. 2, 4). Najizvesnijom se čini mogućnost da je rimski spomenik sekundarno bio iskorišćen u prvobitnoj crkvi od pletera kao baza časne trpeze koja je pri izgradnji nove crkve uzidana u njen zapadni zid. Antički naziv eventualnog naselja na mestu današnjeg Surčina nije poznat, kao ni njegov status. Ono je verovatno imalo status sela (vicus) ili poljoprivrednog dobra (villa rustica) koje se razvilo u blizini nekog predrimskog naselja o čemu svedoče relativno brojni nalazi iz latenske epohe. Selo Surčin smešteno je u jugoistočnom Sremu, 20 km zapadno od Beograda (karta 1). U vrema rimske dominacije on se nalazio između rimskog puta Taurunum-Bassianae-Sirmium i reke Save. U administrativnom pogledu ovo područje pripadalo je teritoriji Basijana (Bassianae) od kojih je Surčin udaljen oko 32 km ka jugoistoku. Rimski epigrafski spomenici na teritoriji Surčina su veoma retki. Zabeležen je samo još jedan fragmentovani žrtvenik sa natpisom: - ] ׀Cornvt(vs) ׀v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito) koji prvi publikuje Josip Brunšmid a ubrzo potom biva zaveden i u CIL III pod brojem 15137². Isti žrtvenik kasnije objavljuju A. i J. Šašel (IlJug, 3005.) ne navodeći, međutim, pomen ovog spomenika u pomenutom korpusu latinskih natpisa. Naprotiv, njegov redni broj (CIL III, 15137²) oni će priložiti uz drugi natpis iz Zemuna (IlJug, 3003), što ne odgovara istini i može dovesti u zabunu. Žrtvenik iz crkve Sv. Petke u Surčinu svedoči o intenzivnijem procesu romanizovanja lokalnog stanovništva koji je započeo u prvim decenijama 2. veka a to je i vreme kada Basijane dobijaju status municipijuma potvrđen od cara Hadrijana. Kako u natpisu posvete nije zabeležena profesija niti status dedikanta, ne možemo biti sigurni da li se radilo o vojniku ili civilnom licu. Budući da u njegovom imenu nema tragova prerimske onomastike, možemo predpostaviti da je Elije Marcijan pripadao drugoj generaciji stanovnika autohtonog porekla koja je status rimskog građanina dobila naslednim putem, te se i sam žrtvenik najpre može datovati u sredinu ili drugu polovinu 2. veka.

The paper publishes the recent discovery of a Roman altar built into the Church of St Petka at Surčin, Greater Belgrade. From the palaeographic features of the inscription and the dedicant's gentile name, the altar has been dated to the second half of the second century. Examination of the published epigraphic corpuses reveals the existence of yet another, fragmented, altar from Surčin, and the author draws attention to an error in its publication. The paper offers an overview of the portable archaeological finds from Surčin which suggest an early Roman settlement (first century) in the ager of Bassianae.