Memories of Plague in late 8th and early 9th century Byzantine historiography

Abstract

Vizantijske predstave o kugi krajem VIII i početkom IX veka nalaze se u dva istorijska dela, Kratkoj istoriji Nikifora Carigradskog, budućeg patrijarha Konstantinopolja (806-815), i Hronici Teofana, igumana jednog od manastira na južnoj obali Propontide i kasnijeg ispovednika za svete ikone (oko 815. godine). Dva autora su poznata kao predvodnici stranke ikonopoštovatelja za vreme drugog talasa ikonoborstva (od 815. do 843. godine), ali koji su imali značajne karijere i pre izbijanja drugog talasa ikonoborstva, kada su i napisali svoja dela. Njihove predstave o kugi u Vizantiji koje su ostavili u svojim delima otkrivaju NAM njihov autorski postupak kao istoriografa. Naime, obojica su sastavili dela koja se bave istorijom Vizantije u prošlosti. Nikiforova Kratka istorija pokriva period od 602. do 769. godine i nastala je između 787. i 806. godine, dok Teofanova Hronika pokriva period od 284. do 813. godine, odnosno vremena samog Teofana. U Nikiforovoj Kratkoj istoriji pominje se kuga u doba cara Iraklija (610-641) koja se pojavila u Carigradu 619. godine uporedo sa persijskim osvajanjima istočnih provincija, Sirije, Palestine i Egipta, usled čega je prestonica bila lišena isporuka pšenice i novčanih prihoda od poreza. Sve je ovo, prema kazivanju Nikifora, nateralo cara Iraklija da abdicira i povuče se iz Carigrada u Kartaginu. Patrijarh Sergije Carigradski je uspeo da obaveže cara da ne napušta presto i na taj način je spasio unutrašnje jedinstvo i poredak Carstva. Drugi slučaj opisa kuge u Kratkoj istoriji je u vezi sa Nikiforovim pripovedanjem o građanskom ratu u Vizantiji krajem VII veka kada je pretendent na carski presto, Tiberije Apsimar 698. godine upravo zahvaljujući kugi koja je izbila u Carigradu i trajala četiri meseca, uspeo da osvoji prestonicu i svrgne dotadašnjeg cara Leontija, domogavši se carskog prestola. Iz ovih opisa se vidi da je Nikifor epidemije kuge uvek dovodio u vezu sa političkim dešavanjima u Carstvu i sa postupcima vizantijskih careva, da li kao posledicama epidemije, ili uticaja epidemije na tok događaja. Njegov opis kuge koja je izbila u Carigradu 747/8. godine za vreme vladavine ikonoboračkog cara Konstantina V je međutim nešto drugačiji. On se izdvaja pre svega po opširnosti i detaljima u opisu, kao i u piščevom otvorenom iznošenju sopstvenog stava da je do epidemije kuge i velikog stradanja stanovništva Carigrada došlo zbog careve jeresi i progona ikonopoštovatelja. Zapravo, u Nikiforovoj naraciji opis kuge u vreme Konstantina V predstavlja ujedno i početak piščevog opisa carevog ikonoborstva. Teofanova Hronika najpre daje opis kuge koja je izbila u Rimskom carstvu za vreme vladavine cara Justinijana (527-565). Teofanov opis kuge je uzgredan, i pisac prelazi preko ovog događaja sasvim površno, navodeći epidemiju kao jednu od pošasti uz zemljotrese, gladi i nebeska znamenja koja su zabeležena u tom dobu. Međutim, kada pominje kugu u doba vladavine cara Mavrikija, on je dovodi u vezu sa Božijim gnevom na avarskog Kagana i njegovu vojsku koja je u jednom od svojih pljačkaških pohoda u Trakiji opustošila svetilište jednog od lokalnih svetitelja mučenika. Teofan koristi priliku da kugu poveže sa Božijim gnevom koji je kaznio varvare za svetogrđe i uopšte, za napad na Rimsko carstvo. Kada opisuje kugu iz 747/8. koju u Kratkoj istoriji opisuje i Nikifor, on je znatno detaljniji u prikazu zaraze. Jasno je da su dva vizantijska istoričara u opisima ove kuge imali na raspolaganju isti izvor. Premda Teofan daje izveštaj koji sadrži podatke koje ne donosi Nikifor. Kao i Nikifor, Teofan je iskoristio prikaz kuge u vreme cara Konstantina V da naglasi carevu jeres i progon Crkve i ikonopoštovanja u Vizantiji, te da pojavu kuge protumači kao izraz Božijeg gneva. Iz poređenja dva opisa, koje pružaju Nikifor i Teofan, proizilazi da su obojica narative o kugi u Vizantiji 747/8. godine iskoristili kao literarno sredstvo koje je trebalo da podupre njihov ikonopoštovateljski stav, odnosno kritiku ikonoborstva cara Konstantina V.

In the late 8th and early 9th century two historical works, the Short history of Nikephoros of Constantinople, and the Chronicle of Theophanes the Confessor, give evidence about the plague which appeared in Sicily and Calabria in 745/6 and spreading to the East, erupted in Constantinople in 747/8 during the reign of Emperor Constantine V. In this paper, we analyze the narratives offered by the two historians and place their historical representation of the plague in the context of the religious controversy over icons which shook Byzantium in the 8th and 9th centuries. It appears that both historians, themselves engaged in the controversy over icon worship, Nikephoros in the capacity of the patriarch of Constantinople, and Theophanes as a hegumenos of an orthodox monastery, utilized the description of the plague to portray the emperor Constantine V's rule as irreligious and devastating for the Byzantine state and church.