Slikar Evtihije - otac Mihaila Astrape i protomajstor fresaka u crkvi bogorodice Perivlepte u Ohridu

Abstract

Obično se smatra da je u živopisanju Bogorodice Perivlepte u Ohridu zograf Mihailo Astrapa imao važniju ulogu od zografa Evtihija. Takvo mišljenje argumentuje se brojnošću Mihailovih izdvojenih signatura (sedam) u ohridskoj crkvi. S druge strane, u Bogorodici Perivlepti sačuvan je samo jedan Evtihijev potpis. I on, međutim, predstavlja deo zajedničke signature dvojice majstora jer se zbog nepotpune formulacije (KA lt M gt OY EYTIX[IO]Y) ne može smatrati zasebnom celinom, a lako dobija logičan smisao ako se dovede u vezu s obližnjim potpisom Mihaila Astrape na maču sv. Merkurija - XEIR MIXAHL TOY ASTRAPA | KA- lt M gt OY EYTIX[IO]Y. Iako je Mihailo pomenut pre Evtihija, natpis sa plašta sv. Prokopija nalaže, ipak, da se pitanje protomajstora živopisa Bogorodice Perivlepte još jednom razmotri. U njemu se javja reč 'kamož' (kraza za 'kai emož'), a ona je imala vrlo određeno značenje u signaturama starih grčkih slikara. Njome je ličnost koja je ispisala signaturu isticala svoju ulogu u obavljenom poslu. Kako je ta ličnost uvek bila glavni slikar čini se da postoji realan osnov za pretpostavku da je Evtihije bio protomajstor fresaka Bogorodice Perivlepte. U vezi s pitanjem protomajstora slikarske družine Mihaila i Evtihija važno je uzeti u obzir i njihove 'zajedničke' potpise iz Starog Nagoričina i Svetog Nikite. I u njima je Mihailo pomenut pre Evtihija (Nagoričino: lt XEIR MI gt XAHL EYTYXIOY; Sveti Nikita: XEIR MIXAHL EYTYXIOY). Međutim, u oba potpisa je između imena dvojice slikara izostavljen veznik 'kai' što nalaže da se reč EYTYXIOY protumači kao Mihailov patronim, a ne kao ime Mihailovog saradnika. Petar Miljković-Pepek je, istina, pomišljao na asindeton, ali malo je verovatno da bi ta pesnička figura bila upotrebljena u slikarskom potpisu, čak i kada on ne bi imao tako jednostavnu formulaciju kakva postoji u Starom Nagoričinu i Svetom Nikiti. Osim toga, činjenica je da se u signaturama grčkih slikara sačuvanim u crkvama čiji je živopis nastao saradnjom dva zografa redovno javlja sastavni veznik ('kai' ili, ređe, 'metÀ') između imena glavnog majstora i njegovog saradnika. Mora se, takođe, imati u vidu i to da je sve do kraja XVIII stoleća bilo grčkih umetnika koji su se potpisivali imenom i patronimom. Oni su to činili iz poštovanja prema svojim očevima i učiteljima. Mihailo Astrapa je mogao upotrebiti patronim umesto porodičnog imena iz istog razloga. Uz to, ne sme se isključiti ni uticaj sredine u kojoj zograf tada živi i radi. U Srbiji su sve do XV veka lično ime i patronim predstavljali dominantne antroponimske kategorije, a prezimena su formirana znatno kasnije. Posle novih tumačenja slikarskih potpisa iz Starog Nagoričina i Svetog Nikite moraju se drugačije tumačiti i stilske osobenosti fresaka koje se pripisuju radionici Mihaila Astrape i Evtihija. Kao što je poznato, u nauci je više puta s pravom primećeno kako se o živopisu ohridske Bogorodice Perivlepte, na jednoj strani, i freskama Starog Nagoričina i Svetog Nikite, na drugoj, može govoriti kao o delima istih slikara samo na osnovu potpisa. Novo tumačenje tih potpisa dopušta, međutim, drugačije viđenje problema. Ako je Evtihije bio Mihailov otac, on zbog ograničenosti ljudskog radnog veka najverovatnije ne bi mogao sarađivati sa svojim sinom i u Ohridu i u zadužbinama kralja Milutina. Crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu oslikana je više od dve decenije nakon zajedničkog rada Mihaila i Evtihija u Ohridu, a od živopisanja ohridske Bogorodice Perivlepte do živopisanja crkve Svetog Nikite kod Skoplja proteklo je oko trideset godina. Proisticalo bi, dakle, da su Bogorodicu Perivleptu zajedno živopisali Mihailo i Evtihije, a da je na živopisanju Starog Nagoričina i Svetog Nikite radio samo jedan protomajstor - Mihailo. Ukoliko je takav zaključak tačan oštre stilske razlike između fresaka Bogorodice Perivlepte i fresaka dve pomenute Milutinove zadužbine postale bi lako objašnjive. Pri tome pitanje protomajstora fresaka Bogorodice Perivlepte ne bi imalo presudan značaj. Ako je u njihovoj izradi glavnu ulogu imao Evtihije, svako objašnjenje bilo bi izlišno. Ukoliko je, pak, značajan deo živopisa Sgurove zadužbine uradio i Mihailo, smelo bi se pretpostaviti da je on u vreme rada u Ohridu, još uvek veoma mlad, bio pod snažnim uticajem svog oca i da je formirao lični stil tek kasnije, kada je u svojim zrelim godinama radio za srpskog kralja. Novo tumačenje slikarskih potpisa iz Starog Nagoričina i Svetog Nikite važno je i za pitanje pojedinačnog udela Mihaila i Evtihija u živopisanju zadužbina kralja Milutina. U literaturi se najčešće ističe kako su dvojica zografa radeći zajedno, uspevali da sasvim približe svoje slikarske postupke i da zbog toga njihovi fresko ansambli, naročito Staro Nagoričino i Sveti Nikita deluju kao stilski jedinstvene i skladne celine. Međutim, taj sklad bi mogao imati i drugačije objašnjenje ako se prihvati pretpostavka da je Evtihije bio Mihailov otac. Kao što je već pomenuto, tada bi bilo skoro izvesno da on nije ni imao nikakvog udela u oslikavanju Milutinovih zadužbina (izuzetak bi mogla da bude jedino Bogorodica Ljeviška u Prizrenu jer je ona možda oslikana već oko 1310. godine, petnaestak godina nakon ohridske Bogorodice Perivlepte). To bi dalje značilo da je stilsko jedinstvo fresaka Kraljeve crkve, Starog Nagoričina, Gračanice i Svetog Nikite posledica okolnosti da je za živopisanje tih crkava zaslužan jedan protomajstor - Mihailo Astrapa.

This study primarily deals with the identity of the protomaster of the frescoes in the church of Virgin Peribleptos in Ohrid and with the painters' signatures in the church of St. George in Staro Nagoričino and the church of St. Niketas near Skopje.