Vezanost učenika i nastavnika kao faktor školskog postignuća

Abstract

Tradicionalna struja istraživanja u psihologiji obrazovanja fokusirana je na izučavanje kognitivnih aspekata učenja, nastave i interakcije učenika i nastavnika. Sve veći broj istraživanja ukazuje da su socioemocionalno dobro stanje učenika u školi i kvalitet interakcije učenik-nastavnik suštinski značajni za prilagođavanje školi, učenje i školsko postignuće. U ovom radu bavimo se značajem socioemocionalnog odnosa učenika i nastavnika iz perspektive teorije vezivanja. Osnovna ideja ovog istraživanja jeste da vezanost učenika za nastavnika, kao osnova njihove socioemocionalne interakcije, može pospešiti učenje i razvoj. Veliki broj istraživanja je pokazao da podržavajuća i topla interakcija sa nastavnikom može imati uticaj na učenje, socijalne kompetencije i prilagođavanje školi. Nastavnik može biti 'sigurna baza' za istraživanje i učenje u školi, pružajući istu emocionalnu sigurnost i podršku koje karakterišu i senzitivno i responzivno roditeljstvo. Studije su pokazale da sigurna vezanost za roditelje ima značajne implikacije za razvoj kognitivnih sposobnosti, bolju školsku prilagođenost, viša školska postignuća, razvijenije socijalne kompetencije. Na sličan način i sigurna vezanost za nastavnika povezana je sa višim školskim postignućem, pozitivnijim stavovima prema školi, većim zalaganjem i učešćem u aktivnostima na času i ređim ponavljanjem razreda. U istraživanjima o ulozi emocija u obrazovanju dominiraju istraživanja koja su fokusirana na značaj pojedinih emocija (na primer, ispitna anksioznost) ili na učeničke ili nastavničke emocije i njihovu funkciju i uticaj na kognitivne procese, nastavu i učenje. Istraživanja koja se bave interakcijom najčešće ispituju pedagošku interakciju nastavnika i učenika i načine na koje učenici stiču znanja i veštine tokom te interakcije. Novu struju istraživanja u obrazovanju čine studije koje se bave mikroanalizom procesa interakcije i specifičnim postupcima učenika i nastavnika. Ono što nedostaje su istraživanja fokusirana na emocionalni odnos i interakciju učenika i nastavnika. Taj emocionalni odnos je relativno stabilan i trajan faktor koji utiče ne samo na dinamiku odnosa i interakcija učenika i nastavnika već i na proces nastave i učenja. Osnovni cilj ovog istraživanja jeste da utvrdi kako su emocionalni kvalitet interakcije nastavnika i učenika, specifični odnos vezanosti i karakteristike nastavničke prakse povezani sa dva važna obrazovna ishoda: školskim uspehom i pozitivnim odnosom učenika prema školi i učenju. Rad je usmeren na istraživanje učeničke interakcije i vezanosti za učiteljicu na kraju četvrtog, odnosno nastavnika matematike na kraju sedmog razreda osnovne škole. Istraživanjem je obuhvaćeno trista šezdeset šest učenika iz pet beogradskih osnovnih škola. Za potrebe ovog istraživanja upitnik je konstruisan adaptacijom nekoliko postojećih skala kojima se mere različite dimenzije odnosa učenik-nastavnik. Upitnikom su obuhvaćene sledeće dimenzije: dimenzije socioemocionalnog odnosa nastavnika i učenika - traženje blizine, posebnost, protest zbog odvajanja, utočište, sigurna baza (dimenzije vezanosti), otvorena komunikacija i bliskost; dimenzije nastavničke prakse - pedagoška podrška, vođstvo, zahtevnost, pomoć/ prijateljski odnos, zadovoljstvo, konfliktnost. Kao meru obrazovnog postignuća uzeli smo učenički pozitivan odnos prema školi i učenju i ocene iz srpskog jezika, matematike i prosečnu ocenu na kraju prethodnog razreda. Analiza pouzdanosti skala pokazala je da dve skale (zahtevnost i vođstvo) imaju nisku pouzdanost, zbog čega su isključene iz daljih analiza. Faktorskom analizom utvrđeno je da se dimenzije socioemocionalnog odnosa grupišu oko jednog faktora koji je nazvan vezanost za nastavnika. Dimenzije nastavničke prakse: pomoć/ prijateljski odnos, zadovoljstvo i konfliktnost takođe čine jedan faktor, nazvan pozitivan emocionalni odnos prema učenicima. Ove dimenzije, uz dimenzije pedagoška podrška i pozitivan odnos prema školi i učenju, i školske ocene bile su osnova za SEM analizu (structural equation modeling) na poduzorcima učenika četvrtog i sedmog razreda. U teorijskom modelu pretpostavljeno je da vezanost za nastavnika utiče na školske ocene i pozitivan odnos prema školi i učenju, a da nastavnička pedagoška podrška i pozitivan emocionalni odnos sa učenicima utiču na vezanost za nastavnika, ali i direktno na oba obrazovna postignuća. SEM analizom utvrđeno je da, na oba uzrasta, teorijski model odgovara empirijski dobijenim podacima, ali i da postoje veze među varijablama/dimenzijama koje nisu značajne. Na uzorku učenika četvrtog razreda utvrđeno je da vezanost za učiteljicu utiče i na pozitivan odnos prema školi i učenju i na školske ocene. S druge strane, vezanost za učiteljicu zavisi od obe dimenzije nastavničke prakse - od pedagoške podrške i pozitivnog emocionalnog odnosa prema učenicima. Istovremeno, pedagoška podrška utiče i direktno na školske ocene, dok pozitivan emocionalni odnos sa učenicima utiče na njihov opšti odnos prema školi i učenju. Osim toga, ove dve dimenzije nastavničke prakse su povezane, što znači da učenici opažaju da učiteljica koja ima pozitivniji emocionalni odnos sa njima daje i kvalitetniju pedagošku podršku. Na uzrastu učenika sedmog razreda vezanost za nastavnika matematike utiče samo na pozitivan odnos učenika prema školi i učenju, ali ne i na ocene iz matematike. Vezanost za nastavnika matematike zavisi samo od nastavničkog pozitivnog emocionalnog odnosa prema učenicima, ne i od kvaliteta pedagoške podrške koju pruža. Na ocene iz matematike utiču i kvalitet pedagoške podrške koju nastavnik pruža, ali i pozitivan emocionalni odnos prema učenicima. Osim toga, na ovom uzrastu nema međusobne veze između ove dve dimenzije nastavničke prakse. Na osnovu ovih rezultata, može se zaključiti da na oba uzrasta postoji vezanost učenika za učiteljicu, odnosno nastavnika matematike i da ta vezanost utiče na jedan od obrazovnih ishoda, pozitivan odnos prema školi i učenju. Na mlađem uzrastu učiteljica je važna kao figura vezanosti i topao, siguran, podržavajući odnos sa učiteljicom povoljno utiče i na školsko postignuće mereno ocenama učenika. Učenici će razviti sigurnu vezanost za učiteljicu koja ima pozitivan emocionalni odnos sa učenicima, što znači da je prijateljski raspoložena, pomaže im, zadovoljna je svojim učenicima i retko je sa njima u sukobu; i istovremeno pruža kvalitetnu pedagošku podršku i fidbek. Na starijem uzrastu, vezanost za nastavnika matematike imaće uticaj samo na generalni pozitivan odnos prema školi i učenju. Na ovom uzrastu učenici imaju manje potreba, ali, imajući u vidu da se radi o predmetnom nastavniku, i manje prilika da razviju odnos vezanosti sa jednim predmetnim nastavnikom. Ono što određuje njihov uspeh iz matematike, su pozitivan emocionalni odnos nastavnika i kvalitet pedagoške podrške. Uticaj vezanosti za nastavnika na obrazovne ishode, utvrđen u ovom istraživanju, ukazuje na značaj uspostavljanja pozitivnog emocionalnog odnosa u učionici i razvijanja toplog, senzitivnog i podržavajućeg okruženja za učenje u školi.

The purpose of this study was to find out how are the quality of student-teacher interaction and teachers' practices related with school achievement during the primary education. A sample of 366 students attending 4th and 7th grades from Belgrade primary schools participated in the study. We developed a questionnaire measuring seven dimensions of student-teacher attachment (Proximity seeking, Separation protest, Particularity, Safe haven, Secure base, Open communication, and Closeness), and six dimensions of teacher practices (Strict, Leadership, Instructional support, Helping/friendly, Conflict, and Dissatisfaction). The parallel versions of questionnaire, for class teacher in 4th grade, and Math teacher in 7th grade were developed. Based on exploratory factor analysis these dimensions were reduced on fewer number of factors. As educational outcomes, we measured students attitude towards school and learning and school marks. Factors Attachment to teacher, Instructional support, Positive emotional relationship with students, students' Positive attitudes towards school and learning and school marks were taken for structural equation modeling, for each grade separately. Results show that Attachment to teacher affects students Attitudes towards school and learning in both grades and school marks just in 4th grade. In 4th grade, quality of Instructional support and teachers' Positive relationship with students have effect on students' Attachment and directly, on school marks and students' Attitudes towards school and learning, respectively. In 7th grade, quality of teachers' Instructional support has effect on Math marks, while teachers' Positive emotional relation with students affects students' Attachment and Math marks. Results are discussed in the light of the attachment to teacher and the quality of student-teacher socio-emotional interaction as factors that foster teaching and learning.