Ležišta opsidijana na centralnom Balkanu? Test kroz arheološke podatke

Abstract

Nalazi opsidijana na nalazištima koja su udaljena od primarno pretpostavljenog izvora su, u istoriji arheologije, često dobijala romantičarsku notu, kroz ideje o lokalnoj eksploataciji kao načinu snabdevanja, i kroz potragu arheologa za nepoznatim ležištima ove sirovine. Tokom vremena, one nisu zaobišle ni srpsku arheologiju. Stoga je osnovni cilj ovog rada preispitivanje postojećih saznanja o opsidijanu na centralnom i severnom Balkanu, provera utemeljenosti ideja o upotrebi lokalnih izvora kao i trasiranje mogućih pravaca za dalja izučavanja. Izvesno je da zbirke okresane industrije sa neolitskih nalazišta centralnog Balkana ne potvrđuju postojanje izvora koji je organizovano eksploatisan, a sirovina dalje kroz mrežu razmene distribuirana do drugih naselja. One, međutim, ne negiraju mogućnost lokalnog porekla pojedinih nalaza, naročito zbog toga što se nalazi opsidijanskih oblutaka u potoku Onjeg i saznanja geologa o postojanju ležišta na planini Cer ne smeju zanemariti. Frekventnost opsidijanskih nalaza, sa druge strane, ne predstavlja pouzdanu metodu za generisanje izvornog područja sirovine. Njihova učestala pojava ne mora nužno biti shvaćena kroz postojanje izvora u okruženju, isto kao što ni izolovani nalazi ne moraju nužno predstavljati import. Iz geološke i arheološke perspektive, postojanje ležišta opsidijana negde na centralnom Balkanu je svakako moguće, ali podrazumeva: - ležište redukovanog kvaliteta, koje nije eksploatisano ili je eksploatisano samo do određenog stepena; bez obzira na nivo eksploatacije ovaj opsidijan je potpuno isključen iz mreže razmene, a njegovi nalazi su ograničeni na nalazišta u blizini izvora, ili - primarne pojava malih razmera čija veličina ne dovodi do intenzivne kulturne manipulacije; zbog svoje ekskluzivnosti, ovaj opsidijan u mreži razmene participira sa drugim vrednim robama, ali se manifestuje isključivo pojedinačnim nalazima i moguće, specifičnim kontekstima. Kod nalazišta sa malim brojem opsidijanskih nalaza postoji još jedna mogućnost. Ona se dotiče stepena prepoznatljivosti same sirovine i sadržana je u pitanju - da li je makroskopska identifikacija opsidijana uvek dovoljna? U najvećem broju slučajeva svakako jeste, jer staklasta struktura i boja opsidijana omogućavaju lako prepoznavanje, ponekad čak i povezivanje sa određenim izvorom. Ipak, to nije pravilo, jer je u praksi dokazano da se neka vulkanska stakla kao i druge sirovine pretežno silicijskog sastava i tamnije boje mogu pogrešno identifikovati kao opsidijan. Pogrešna identifikacija opsidijana je moguća, i kao problem se postavlja uglavnom kod lokaliteta sa izolovanim nalazima, odnosno ako su nalazi kao opsidijan prepoznati u vreme kada opsidijanske studije još nisu bile razvijene. Poznati su čak i primeri da je karakterisanje "opsidijana", izvršeno radi utvrđivanja izvora, negiralo prvobitnu identifikaciju sirovine. O postojanju izvora na centralnom Balkanu ili upotrebi importovanog opsidijana ne mora se nužno suditi samo kroz poređenje frekventnosti opsidijana i geološke prošlosti područja. Do odgovora se može doći i posrednim putem, kroz analizu sadržaja koji direktno ukazuju na potencijal za nabavku opsidijana. Da li su neolitska naselja na centralnom i severnom Balkanu učestvovala u mreži razmene? Da li u upotrebljavanom sirovinskom spektru dominiraju importovani ili lokalni proizvodi? Da li se, u slučaju naselja kod koga je jasno izražena tendencija upotrebe lokalnih resursa, može očekivati i pojava opsidijana, kao poznatog "lokalnog" resursa? Kakav je odnos opsidijana sa drugim vrstama importovanih i lokalnih sirovina? Najintenzivnija cirkulacija opsidijana na centralnom Balkanu zabeležena je u vreme kada su postojale intenzivne veze sa kulturama Karpatskog basena. To se, sem kroz razmenu egzotičnih dobara, uočava i u pojavi keramičkog materijala Tisa kulture na vinčanskim naseljima u jugoistočnoj Panoniji. Najveći problem za prihvatanje ideja o lokalnom poreklu opsidijana predstavlja, međutim, diskontinuitet njegove upotrebe. On se ne vidi samo u prelazu od pojedinačnih primeraka u starčevačkoj kulturi do izuzetne frekventnosti početkom vinčanske kulture, već je primetan i u drastičnim oscilacijama koje karakterišu kasni neolit. Nakon početnih faza vinčanske kulture (Vinča A-B1), kada se na pojedinim lokalitetima uočavaju velike količine opsidijana, nerealno je očekivati da se kulturni kontinuitet ne manifestuje i kontinuitetom upotrebe najkvalitetnijih lokalnih sirovina kakva je opsidijan. Nasuprot tome, u kasnijim fazama vinčanske kulture kada je okresana industrija primarno usmerena na njenu lokalnu bazu opsidijan se više ne upotrebljava. Zbog toga, izgleda gotovo neverovatno da ležišta opsidijana, ako su postojala u okruženju naselja, nisu bila poznata i korišćena. Iz analiziranih podataka direktno se vidi da je opsidijan na područje centralnog Balkana dospevao razmenom iz Karpatske oblasti. Zašto međutim, nije zastupljen i u kasnim fazama vinčanske kulture? Da li se to kao u slučaju starčevačke kulture, može objasniti geografsko-istorijskim kontekstom u kome kontrola pristupa izvorima igra najznačajniju ulogu? U Karpatskom basenu se, u vreme kada opsidijan više ne učestvuje u sirovinskoj strukturi vinčanskih naselja, dešava kulturno-teritorijalna rekonfiguracija koja, između ostalog, utiče i na eksploataciju i razmenu ove sirovine. Uočeno je da se, nakon gašenja Bik kulture u severnom delu Karpatskog basena količina opsidijana na lokalitetima Tisa kulture u Panoniji drastično redukuje, da se u jugoistočnoj Panoniji javlja u nevelikom procentu i da gotovo u potpunosti iščezava iz naselja vinčanske kulture južno od Save i Dunava. Teritorijalna ekstenzija lenđelske kulture i osnivanje, u blizini karpatskih izvora, novih naselja svakako se moraju posmatrati kao inicijatori nastupajućih promena. Nova naselja su predstavljala specijalizovane lokacije za eksploataciju i obradu opsidijana i direktno su odgovorna za izmenu trase njegove distribucije. Opsidijan je sada usmeravan pretežno ka drugim naseljima lenđelske kulture, naročito ka Transdanubiji gde se sada prvi put javlja u većim količinama. Od tog trenutka, izmenjeni društveno-ekonomski ambijent i ustanovljenje novog opsidijanskog puta reflektuju se i na područje Tisa kulture i jugoistočnu Panoniju kroz bitno umanjene količine opsidijana. Najveći broj vinčanskih zajednica, naročito one južno od Save i Dunava, na taj način je uskraćen za njegovu nabavku kroz postojeću, vekovima održavanu mrežu razmene. To za zajednice na centralnom i severnom Balkanu svakako ne znači i prestanak participiranja u interregionalnoj mreži razmene. Sirovine i predmeti egzotičnog porekla čija nabavka nije afektovana promenama u karpatskom basenu, još dugo vremena predstavljaju deo uobičajene kulturne slike i u Panoniji i na centralnom Balkanu. Jedino opsidijan nedostaje. Ostaje da se budućim istraživanjima vidi da li su, i u kojoj meri, vinčanske zajednice opsidijan mogle dobavljati preko naselja lenđelske kulture u savsko-dravskom međurečju. Neka od njih, na primer Šamatovci kod Osijeka, veoma su bogata opsidijanom, a značajan kulturno-ekonomski saobraćaj deo je tradicionalnih interpretacija odnosa dve kulture. Nesumnjivo je, međutim, da progresivna upotreba drugih sirovina pre svega bakra, i nove tehnologije njegove obrade, koje sada stupaju na istorijsku pozornicu, ne čine opsidijan više tako atraktivnim materijalom. Nedostatak importa opsidijana na centralnom Balkanu, južno od Save i Dunava u fazi Vinča-Pločnik, svakako ne svedoči o izdvojenosti ili izopštenosti tog područja iz mreže razmene. Sistematska obrada postojećih zbirki, površinske prospekcije i prikupljanje okresanih artefakata iznedrili su, tokom poslednje decenije, niz podataka o kompleksnom odnosu velikih naselja u dolinama značajnih rečnih tokova i niza manjih neolitskih stanica, lociranih na obodima planinskih masiva. Oni su interpretirani kao indikacija neposredne međuzavisnosti vinčanskih naselja na regionalnom nivou, od postojanja pomoćnih naselja radioničkog ili rudarskog karaktera, u blizini izvora sirovine, do velikih i dugotrajnih neolitskih centara u agrikulturnim područjima, na nižim nadmorskim visinama. Sudeći po zastupljenosti, sirovine kao beli opal (u okresanoj industriji) i laki beli kamen (u okresanoj i glačanoj industriji) ekstrahovani su rudarenjem iz primarnih depozita i predstavljaju značajnu dopunu upotrebi oblutaka iz rečnih korita. Njihova pojava na nizu naselja u bližoj i široj okolini ležišta, i značajno učešće u relativno uniformnom sirovinskom spektru perioda, potvrđuju pretpostavku organizovanog pribavljanja, obrade i razmene sirovina na regionalnom nivou Pojave opsidijana primarnog tipa i manjih razmera, onako kako je prvobitno pretpostavljeno, na centralnom Balkanu svakako ne treba isključiti. Ne sme se ipak, preći preko činjenice da je pouzdano određenje izvora moguće kao i da do sada evidentirana ležišta i nisu jedina postojeća. Definitivan odgovor očekuje se, ipak, od geologije, a arheologija može da pruži značajan doprinos posredno, karakterisanjem što većeg broja uzoraka i očekivanjem da se pojave artefakti čija hemijska kompozicija ne odgovara nekom od poznatih ležišta. S obzirom da su u nekim područjima takvi primerci opsidijana uočeni, u budućnosti se svakako može računati na otkrivanje novih izvora ove sirovine. Iskustva iz Mađarske, Rumunije i Turske su u tom smislu dovoljno instruktivna i njihovo otkrivanje je cilj kome u budućnosti treba težiti. Ipak bez obzira na način na koji ovaj problem bude rešen, postavljeno pitanje "Da li se ležišta opsidijana nalaze na centralnom Balkanu" svakako se mora preformulisati u ono jedino značajno arheologiji: "Koja su ležišta opsidijana bila poznata čoveku i u kojoj su meri eksploatisana". Iz navedenih primera se videlo da dostupnost ležišta i znanje neolitskog čoveka o njegovom postojanju nisu bili isključivi razlog eksploatacije. Kvalitet sirovine, meren, pre svega, pogodnošću za izradu alatki određivao je stepen iskorišćenosti pojedinih resursa. Da podsetimo da na centralnom Mediteranu u Egeji i Karpatskoj oblasti u upotrebi preovlađuje kvalitetniji opsidijan (sa Lipara, Melosa i Slovačke), nasuprot korišćenju manje kvalitetnih sirovina i onih koje čak nisu ni eksploatisane (Antiparos). Zbog toga bi svakako trebalo prihvatiti da potencijalno postojeća ležišta opsidijana na centralnom Balkanu neolitske zajednice nisu koristile, ili su ih koristile u neznatnoj meri. Nova istraživanja ne mogu, u vremenu koje sledi, ovakvu sliku bitnije izmeniti; delimično je mogu promeniti jedino u slabo istraženim oblastima, npr. u istočnoj Srbiji, čemu se protive dosadašnji nalazi u ovom i području zapadne Bugarske.

Finds of obsidian artefacts on sites distant from the presumed primary source have often received a romantic note in the history of archaeology manifested in the idea about local exploitation as a form of procurement and archaeologists’ search for as yet undetected deposits of this raw material. In due course, such concepts have found their way into Serbian archaeology as well. The main objective of this contribution, therefore, is to reconsider the current knowledge about obsidian in the central and north Balkans, to test how well founded the idea about the use of local sources is, as well as to indicate some possible directions for future research.