Seeing, sensing, and de/scribing: narratives on weather and climate in preindustrial Serbia and Bosnia-Herzegovina

Abstract

Over the past five decades, there has been a steady increase in paleoclimatic and historical climatological research in Europe and beyond, emphasizing the need for mathematical calibration of data, both natural and manmade, in order to produce reliable scales and cycles of climate change patterns. To a lesser extent, attention has been paid to people as living beings, sensory creatures, that is, less rational and predictive than climate scientists would like them to be. This paper is dedicated to the sensual, emotional but also practical and cautious side of human nature, to the people who gather experience through generations, so as to increase resilience of their families and communities when faced with short, medium or long-term weather events and climate change. Data for Serbia and Bosnia-Herzegovina have so far fit the models of ‘typical’ preindustrial societies, in which agriculture and animal husbandry provided the livelihood for the vast majority of the population. Christian culture shaped the fears expressed in short marginal notes and Franciscan chronicles, but since the 15th century, urban and rural society included the Muslim culture and worldview as well. With periods of feudal, civil, and Austro-Ottoman wars, the spread of epidemics, a climate of violence emerged, producing dire consequences, such as heightened sensitivity, anxiety, and uncertainty, contributing to existential crises. Beside these tales of fear, oral testimonies provide a treasure of traditional ecological knowledge (TEK), which helped people cope with great uncertainty and explain their own social-cultural realities. This will be re-evaluated through our ethnographic material in various areas of Serbia and BosniaHerzegovina.

S obzirom na to da su dokumentarni izvori za srednjovekovnu Srbiju i Bosnu i Hercegovinu skoro u potpunosti uništeni tokom njihove burne prošlosti, a podaci osmanskih arhiva su tek delimično objavljeni, naučnici su upućeni na narativne izvore, sa svim njihovim kvalitetima i nedostacima. Žan Delimo je u svom magnum opusu – Strah na Zapadu, pokazao da svako doba ima svoje strahove i teskobe, koje oblikuju, formiraju i na koje utiču Društvo i institucije. Stoga smatramo da naučnici treba da budu senzitivniji prema ljudima u prošlim vremenima, što smo pokazali ovde u interpretaciji narativnih izvora, ali takođe treba da budu svesni zajedničkih osobina kod ljudi u savremenom svetu. Etnografska istraživanja koja su ovde predstavljena potiču iz različitih oblasti savremene Srbije i Bosne-Hercegovine, i njihovi rezultati potvrđuju najvećim delom postojanje tradicionalnog ekološkog znanja. Ne samo planina Biokovo, kako je Alberto Fortis zabeležio 1774, već i skoro svaka planina u ovim istraživanjima – Velež, Romanija, Ivan-planina, Žaba i dr., i dalje služe kao ‘ogledala’ u kojima se predviđa vreme, i ljudi budno posmatraju oblik i boju sunca, meseca, oblaka, pravac vetrova sa njihovim osobinama, boju neba u zoru i sumrak, kao i ponašanje divljih i pitomih životinja, pritom ‘osećajući vreme’ na koži i u kostima. Glavni hrišćanski praznici, pravoslavni i katolički – Božić, Đurđevdan, Mitrovdan, Ilindan, i danas se koriste kao oznaka za početak nekih poljoprivrednih radova i za ‘čitanje’ znakova koji upućuju na dobro ili loše vreme u narednoj godini. Uzimajući u obzir takvu dugovečnost iskustva življenja na zemlji i od plodova zemlje, savremeni naučnici bi trebalo da ulože više napora u prikupljanju, očuvanju i predstavljanju tradicionalnog ekološkog znanja i zemljoradničkih praksi u celom svetu. Stoga je ovaj rad deo tog većeg poduhvata, s ciljem da se stimulišu slična istraživanja širom regiona Jugoistočne Evrope.