Fauna kičmenjaka sa lokaliteta Vinča - Belo Brdo - kampanje 1998-2003

Abstract

Istraživanja na eponimnom i najznačajnijem lokalitetu vinčanske kulture, Belo Brdo u selu Vinča obnovljena su 1998. godine. Osim proučavanja materijalne kulture koja se nastavljaju na prethodna istraživanja, primene savremene metodologije i novog sistema dokumentovanja iskopavanja, koji treba da omoguće kvalitativan pomak u odnosu na prethodna istraživanja, nova istraživanja imaju za cilj i ispitivanje onih aspekata kojima u ranijem periodu nije posvećeno dovoljno pažnje. To se odnosi, pre svega, na ekonomiku praistorijskih zajednica i eksploataciju prirodnih resursa, u čijem će dešifrovanju odlučujuću ulogu imati arheobotanička i arheozoološka proučavanja. U ovom radu prikazani su faunistički ostaci sakupljeni tokom kampanja 1998-2003. godine, do momenta kada je 2003.godine promenjena strategija iskopavanja na lokalitetu. Faunistički ostaci, kao i sav drugi arheološki materijal sakupljani su po horizontalnoj mreži (kvadrati 5 x 5 m i lokusi 1 x 1 m), dok se u toku 2003.godine nije prešlo se na sistem kontekstualno definisanih celina. Materijal sa flotacije, koja se vrši počev od 2001. godine, i treba da omogući, osim biljnih, sakupljanje ostataka sitnih kičmenjaka i beskičmenjaka, kao i propuštenih fragmenta krupne faune ovde neće biti prezentovan, jer nije završeno njegovo izdvajanje iz uzoraka. Očuvanost kostiju i zuba kičmenjaka je dobra, uglavnom bez tragova postdepozicionog fizičko-hemijskog raspadanja. Tragove raspadanja usled izloženosti atmosferskim uticajima nosi 7% primeraka od ukupno više od 20000 fragmenata sisarskih kostiju. Tragovi vatre uočeni su na 6% od ukupnog broja primeraka. Stepen fragmentacije je visok - malo je celih kostiju, dok celih skeleta nema. Faunistički ostaci obuhvataju ostatke sisara, ptica, kornjača riba kao i ljušture mekušaca (tabela 1). Po broju primeraka i vrsta najvažniji deo faune predstavljaju ostaci sisara. Taksonomski sastav sisarske faune prikazan je na tabeli 2. Distribucija pojedinačnih taksona izražena je brojem identifikovanih primeraka, dijagnostičkih zona i minimalnim brojem individua. Ostaci domaćih životinja neznatno su bolje zastupljeni od divljih (slika 1a). Među domaćim životinjama goveče je najzastupljenija vrsta (slika 1c). Kao i na drugim nalaziš tima vinčanske kulture krupnog je rasta (tabela 3). Među donjim vilicama, preovlađuju one kod kojih nije završena smena mlečnih i stalnih zuba, odnosno one koje pripadaju mladim jedinkama, a na osnovu distribucije dimenzija pojedinih delova skeleta može se pretpostaviti da su ženke brojnije. Gajenje je bilo usmereno na eksploataciju mesa. Za relativno veliki broj nalaza govečeta nije određena pripadnost divljoj ili domaćoj vrsti, s obzirom na fragmentovanost i prisustvo jedinki koje su po veličini intermedijarne, i mogu poticati bilo od ženki divljeg ili mužjaka domaćeg govečeta (slika 3). Jasne razlike u velič ini u odnosu na domaću formu postoje na malom broju primeraka (slika 2). Druga vrsta po brojnosti ostataka među domaćim životinjama je svinja. Razlikuje se od divlje na osnovu izrazito manjih dimenzija (tabela 4, slike 4, 5 i 6). Ako išta odstupa od očekivanog u fauni Belog Brda, to je visoko procentualno učešće svinje, i među domaćim životinjama, i kada se posmatra fauna u celini (slika 1c, d i e). Na osnovu donjih vilica ustanovljena je izrazita dominacija juvenilnih životinja. Ovca i koza (tabela 5) su manje zastupljene od govečeta i svinje. Samo jedna četvrtina jedinki doživela je zrelost. To pokazuje, da je i u slučaju gajenja ovaca i koza, ono bilo usmereno na eksploataciju mesa. Ostatci psa (tabela 6, slike 7 i 8) čine 5,2% od od ukupnog broja identifikovanih primeraka. Stopa fragmentacije razlikuje se od životinja koje su gajene zbog mesa, jer su povremeno očuvane i cele duge kosti. Zastupljeni su svi skeletni elementi, mada proporcionalno manje donji delovi ekstremiteta. Morfološke osobine i veličina skeleta odgovaraju malim do srednje krupnim rasama pasa. Prisustvo pasa u naselju, evidentno je ne samo na osnovu njihovih ostataka već i na osnovu tragova glodanja, koji su registrovani na 9% svih kostiju. Na osnovu tragova kasapljenja na psećim kostima može se zaključiti da je pseće meso bilo povremeno konzumirano (slika 8). Lov je imao značajno mesto u ekonomiji. Jelen je najbolje zastupljena lovna vrsta (tabela 7). Najbrojni delovi skeleta su rogovi i kosti ekstremiteta, koji takođe predstavljaju i najkorišćeniju sirovinu za izradu koštanih artefakata. Kosti koje nose meso su takođe dosta zastupljene, a mnogi tragovi filetiranja pokazuju da je meso jelena intenzivno konzumirano. Prisustvo svih delova skeleta pokazuje da su životinje bile lovljene u blizini i često donošene cele na lokalitet. Nekoliko primeraka hiodnih kostiju sa tragovima sečenja (slika 9) ukazuju da je primarno kasapljenje bilo praktikovano u samom naselju. Lov je bio orijentisan prema odraslim jedinkama, a odnos između mužjaka i ženki je 3 1. Već pomenuta divlja svinja je druga po zastupljenosti lovna vrsta. Lovljene su pretežno odrasle životinje. Lov na srnu je takođe bio orijentisan ka odraslim životinjama, i mužjacima (tabela 8). Treća vrsta jelena pronađena na Belom Brdu je jelen lopatar, Dama dama. Otkriveno je fragmentovano stablo roga sa oštećenim osnovama parožaka za koje se ne može reći da li su polomljeni ili odsečeni (slika 11), i još jedan izolovani parožak, koji je bio modifikovan u alatku. Činjenica da je su jedino rogovi pronađeni može biti indikativna. Ne treba isključiti mogućnost da jelen lopatar nije živeo u okolini naselja i nije bio lovljen od strane stanovnika Vinče, već rogovi nabavljeni razmenom sa izvesne razdaljine kao egzotična roba. Ostale vrste divljih životinja su glodari, zečevi (tabela 9) i mesožderi (tabela 10), od kojih je većina lovljena najverovatnije zbog krzna, ili kao štetočine. Od dabra postoji samo nekoliko primeraka, dok su ostatci zeca češći. Mustelidi su raznovrsni, ali uglavnom predstavljeni sa svega nekoliko nalaza. Od vidre je pronađena samo jedna donja vilica. Otkrivena je samo jedna kost vuka, dok su ostaci lisice nešto brojniji. Atraktivno krzno lisice bilo je jedan od razloga zbog koga je lovljena. Donja vilica prikazana na slici 12 pokazuje tragove dranja kože. Od mrkog medveda pronađene su jedna lobanjska i jedna gornjovilična kost. Veoma istrošeni zubi pokazuju da se radi o vrlo staroj životinji. Ribe, ptice, kornjače i školjke predstavljali su dodatne izvore hrane. Ptice su vrlo retko lovljene. Otkriveno je svega 55 kostiju ptica tokom pet kampanja iskopavanja. Ostatci riba su mnogo brojniji, a na značaj ribolova, osim ribljih kostiju ukazuju neka oruđa pravljena od kosti i roga pre svega harpuni i udice. Na osnovu veličine harpuna i udica, kao i dimenzija različitih delova skeleta riba može se zaključiti da je lovljena krupna riba, što ne iznenađuje kada se ima u vidu položaj lokaliteta na obali Dunava. Ostatci kornjača, skoro isključivo fragmenti oklopa, prilično su brojni. Stari prelomi na većini fragmenata i tragovi gorenja pokazuju da su kornjače korišćene u ishrani, što isključuje da ostatci oklopa potiču od jedinki koje su se ukopale u arheološki sloj. Na sredini jednog fragmenta oklopa kornjače probušen je otvor (slika 13). LJušture rečnih školjaka nalažene su rasute po naselju, ali i skoncentrisane u hrpama na nekoliko mesta, koje su veoma nalik ostatcima hrane. Posebno je pitanje da li su korišćene u ljudskoj ishrani, ishrani životinja ili u neku drugu svrhu, a naročito da li je upotreba školjaka bila uobičajena praksa tokom čitavog trajanja naselja ili se vezuje samo za određena kratka razdoblja. Životinjske kosti i rogovi korišćeni su intenzivno na Belom Brdu za izradu oruđa i ukrasnih predmeta. Rogovi jelena predstavljali su omiljenu sirovinu, naročito za izradu oruđa koje je najvećim delom korišćeno u poljoprivrednim aktivnostima. Za izradu koštanih alatki opet su kosti jelena najviše korišćene, naročito metapodijalne kosti, ali su, kao sirovina, upotrebljavane i kosti drugih vrsta - srne, govečeta, ovce i koze, ređe i psa. Najčešći tip koštane alatke je šilo.

Vertebrate remains from the Late Vinča layers of the site Belo Brdo in the present day village of Vinča are studied. These include the bones of mammals birds, tortoises, fish, in addition to mollusc shells. The most important are remains of mammals, among which domestic animals slightly outnumber game. Five species of domestic animal are present: dog, and four economically important species - cattle, pigs, sheep and goats. Cattle bones preponderate within domestic animals, but pig remains are also numerous. Red deer, wild boar and roe deer are the most frequently hunted prey. Birds were rarely hunted, but fishing was a regular activity. Occasionally, tortoises and river clams were collected as an additional food supply.