Poreklo i razmena opsidijana sa lokaliteta Vinča-Belo Brdo

Abstract

Regionalni značaj lokaliteta Belo brdo u Vinči i njegova aktivna uloga u mreži razmene najbolje se ogledaju u velikom broju 'egzotičnih' dobara koji u različitom stepenu karakterišu sve vinčanske nivoe. I dok su nalazi od bakra ili nakit od marinskih školjaka u poslednje vreme detaljno proučavani opsidijan je, kao važan simbol komunikacije i kontakata nadregionalnog značaja, ostao ograničen na tipološku analizu unutar okresane industrije naselja. Zbirka opsidijana iz Vinče, međutim, predstavlja jednu od tri najbrojnije zbirke na teritoriji današnje Srbije, i daleko najbrojniju zbirku južno od Save i Dunava. Njeni nedostaci su više kontekstualne prirode ogledajući se u nepostojanju preciznih istraživačkih podataka o sistemskom kontekstu većine artefakata, što je uostalom slučaj i sa većinom drugih objekata iz Vinče, i stoga će mnoga pitanja oko njihove vezanosti za određene objekte (odnosno domaćinstva), ili načina depozicije zauvek ostati otvorena. Ipak, za razliku od naselja oko Vršca u jugoistočnoj Panoniji, odakle za velike opsidijanske zbirke postoji malo podataka o uslovima nalaza zahvaljujući studioznom radu Miloja Vasića za nalaze iz Vinče postoje precizni podaci o stratigrafskoj poziciji i, prema tome, o relativnoj frekventnosti artefakata kroz sve stratigrafske nivoe. To je važno naglasiti jer vertikalne i slojevite sekvence vinčanskog naselja dozvoljavaju poređenje ne samo frekventnosti opsidijana kroz vreme, već i poređenje sa drugim vrstama importovanih ili lokalno izrađivanih dobara, trasirajući puteve i istorijski kontekst kojim su opsidijan i druga roba regionalnog i interkulturnog značaja dospeli na ovo važno nalazište evropske praistorije. Od vremena revolucionarne karakterizacije opsidijana šezdesetih godina 20. veka, analizi hemijskog sastava podvrgnut je tek neznatan broj uzoraka sa teritorije današnje Srbije, od čega najmanje sedam iz naselja u Vinči. Postojeći rezultati ukazali su da opsidijan sa centralnog Balkana vodi poreklo iz karpatskih ležišta što, s jedne strane, predstavlja dobru osnovu za odbacivanje nekadašnjih romantičarskih ideja o postojanju lokalnih izvora opsidijana negde na centralnom Balkanu, nudeći, s druge strane, dobro utemeljenje zaključke o mreži razmene interregionalnog značaja tokom kasnog neolita, čiji je važan deo bio i opsidijan. Ipak, neophodno je primetiti da dosadašnje karakterizacije, urađene na neadekvatnom broju uzoraka, iskazuju potrebu da se kompleksne stratigrafske sekvence naselja u Vinči, ali i drugih naselja u okruženju, protumače i kroz odgovarajući broj karakterisanih opsidijanskih uzoraka. Stoga je 2006. pokrenut veliki projekat karakterisanja opsidijanskih artefakata sa centralnog Balkana i u tu svrhu, iz okresane industrije naselja u Vinči izdvojeno je 60 uzoraka, što predstavlja oko 4% referentne zbirke. S obzirom na moćnu stratigrafsku sekvencu lokaliteta napravljena je kompleksna strategija selekcije uzoraka, sa jasnim metodološkim ishodištima: a) da izdvojeni uzorci reprezentuju celu neolitsku sekvencu i b) da se testira mogućnost buduće makroskopske autopsije porekla opsidijanskog artefakta. Nakon analize opsidijanskih uzoraka EDXRF metodom pokazalo se da svi artefakti iz Vinče potiču iz ležišta Karpatski 1 u današnjoj Slovačkoj (DIJAGRAM 1), što je potpuno u skladu sa svim ranijim karakterizacijama vinčanskih opsidijana u regionu, uključujući i one iz rumunskog dela Banata. S obzirom na broj karakterisanih uzoraka i kompleksnu proceduru uzorkovanja, stvorene su za dalji rad dve važne analitičke pretpostavke: prva, isključivo tehničke prirode, predstavljala je važan korak ka afirmaciji buduće makroskopske autopsije opsidijana iz izvora Karpatski 1 na centralnom Balkanu; i druga, u spekulativnom smislu dalekosežnija, da svi primerci iz opsidijanske zbirke sa lokaliteta Belo brdo u Vinči potiču iz samo jednog, dakle istog izvora. Ako se druga pretpostavka u budućnosti pokaže kao tačna, onda posedujemo nedvosmislenu potvrdu da je zajednica u Vinči, uostalom kao i druge zajednice u okruženju, prepoznavala, cenila i vrednovala uglavnom opsidijan iz današnjeg ležišta Karpatski 1. Za razumevanje broja opsidijanskih artefakata i porekla sirovine, najvažnija su pitanja koja se odnose na karakter kontakata zajednice iz Vinče sa zajednicama na severu, preko kojih su taj opsidijan dobavljale. Tradicionalno se prihvata da su stanovnici naselja u Vinči intenzivne i dugoročne interkulturne kontakte održavali sa potiskim zajednicama u Karpatskom basenu o čemu svedoče ne samo mnogobrojni opsidijanski artefakti, nego i sporadična pojava keramike i drugog materijala iz potiskog kulturnog kruga. Osim toga šira zona srednjeg Podunavlja, zajedno sa Vinčom i jugoistočnom Panonijom deo je interaktivnog kulturnog kruga, u kome cirkulišu druge vrste kulturno nespecifičnih artefakata, npr. nakit od alabastera, mermera i marinskih školjaka. Opsidijan je svakako bio jedna od spona i razlog komunikacije i kontakata vinčanske i zajednica u Potisju, te se njegova dominacija u okresanoj industriji Vinče, nekoliko stotina kilometara od izvora, može razumeti kao proizvod efektne mreže razmene, koja je morala biti i bila je manifestovana i pojavom drugih egzotičnih dobara. Broj opsidijanskih artefakata u Vinči pokreće pitanje na koji način je nabavka opsidijana uglavnom iz samo jednog izvora uticala na njegovu dalju distribuciju u druge delove centralnog Balkana. Kako je primećeno, ukupna težina artefakata iz Vinče relativno je niska i mada je naselje moralo nekako uticati na količine opsidijana u naseljima južno od Save i Dunava, veliko je pitanje da li se može govoriti o organizovanoj i društveno stimulisanoj mreži razmene od Podunavlja prema unutrašnjosti Balkana. Opsidijanski artefakti na lokalitetima južno od Save i Dunava, naročito u dolinama Velike i Južne Morave, javljaju se u ograničenom obimu, pojedinačno ili do nekoliko desetina komada, ne uklapajući se najbolje u staru ideju Kolina Renfrua o proporcionalnom opadanju broja opsidijana tokom 'razmene duž puta'. Zadržavanje većine opsidijana u Vinči, kao i dalja razmena veoma ograničenog broja sečiva (i/ili jezgara?) ukazuju na to da je u mreži razmene postojalo više interaktivnih nivoa, te da su neka naselja svakako bila isključena iz nje. Takođe, u vreme kada frekventnost opsidijana u Vinči drastično opada neka naselja sadrže veoma ograničen broj opsidijanskih artefakata (npr. Gomolava, Divostin, Banjica), što pokazuje neki poremećaj u aktivnoj i dugo vremena praktikovanoj mreži razmene, i možda reflektuje šire kulturne promene u karpatskom basenu. U isto vreme, većina drugih na- selja na centralnom Balkanu, naročito ona južno od Save i Dunava, okrenuta su upotrebi lako dostupnih izvora kamenih sirovina u neposrednom okruženju naselja. Stoga bi u budućnosti pregled i karakterizacija opsidijanskih zbirki iz drugih naselja mogli ukazati na kompleksnost delovanja mreže razmene tokom kasnog neolita na centralnom Balkanu. Za sada, ne bi bilo na odmet pretpostaviti da najjužniji opsidijani iz Karpatske oblasti, otkriveni u Mandalo u Egejskoj Makedoniji i verovatno, nešto severnije u Žitkovcu na Kosovu, reprezentuju alternativne rute i obrasce kretanja različitih dobara, uključujući i kretanje pojedinaca van uobičajenih tokova recipročne razmene.

Since the time of the revolutionary characterization of obsidian in the 1960's only a small number of artefacts from the Serbian sites have been analyzed, of which at least seven samples come from the site of Vinča. These results showed that obsidian was coming from Carpathian sources, disproving old romantic ideas of the existence of local obsidian sources in the central Balkans. These results allowed for the development of ideas about exchange networks of interregional importance during the Late Neolithic in which obsidian was an integral component. In this paper we will be discussing the results of the characterization of 60 obsidian samples, representing ca. 4% of the entire obsidian assemblage from the site. The samples were taken from the whole Neolithic sequence at Vinča selecting macroscopically different obsidian types.