Kadmejska slova ili šta je Herodot zaista video u hramu Apolona Izmenijskog u beotskoj Tebi (Hdt. V 59-61)?

Abstract

U radu se raspravlja o pozadini natpisa koje je, urezane na tronošcima posvećenim Apolonu Izmenijskom u beotskoj Tebi, video i citirao Herodot u petoj knjizi svoje Istorije (V 59-61). Navedeni odeljci deo su jednog većeg diskursa u kome Herodot zapravo raspravlja o istoriji Atine arhajske epohe i gde nastoji da kaže nešto više o poreklu i ulozi slavnih tiranoubica Harmodija i Aristogejtona. Pažnju čitalaca, međutim, oduvek je naročito intrigiralo to što su, kako navodi veliki istoričar, posvete načinili sami heroji Amfitrion, Alkajev sin i Heraklov smrtni otac, Skaj, Hipokontov sin, i Laodamant, Eteoklov sin iz dinastije Labdakida, kao i to da su, navodno, bile ispisane tzv. kadmejskim slovima. Pod ovim kadmejskim ili feničkim slovima Herodot očigledno podrazumeva najstarije grčko pismo koje je, kako se verovalo, Helenima doneo heroj Kadmo, kada je, tragajući za sestrom Europom sa svojim Feničanima pristigao u Grčku. To ima posebnu težinu u kontekstu navedenih posveta Apolonu u Tebi, pošto je heroj Kadmo smatran i mitskim osnivačem Tebe - Kadmeje. Isto tako, nije bez značaja da su i votivni tronošci, koji se pod uticajem tradicije i epske poezije javljaju u celom grčkom svetu, opet naročito česti i karakteristični za grad Tebu i Beotiju kao oblast. Tronošci su obično posvećivani bogovima u znak zahvalnosti za ostvarenu pobedu, najčešće na važnim panhelenskim svetkovinama. Međutim pobede na sportskim ili muzičkim takmičenjima nisu morale biti i jedini razlog i motiv za ovakvu vrstu posveta. Zahvalnost bogovima izražavana je votivnim darovima i za uspeh svakog drugog većeg preduzeća. Pored toga, mnogi od ovih votivnih predmeta, naročito u starijim epohama, nisu nosili natpis koji je po pravilu, mogao sadržati samo ime dedikanta i ime boga kome je predmet bio posvećen. Na prvobitno neispisanim tronošcima mogle su se naknadno urezati posvete u ime stvarnih ili izmišljenih dedikanata. Takav je, bez sumnje, slučaj i sa tronošcima iz Apolonovog hrama u Tebi čije natpise u heksametru navodi Herodot. Natpisi na tronošcima koji beleže posvete Apolonu heroja Amfitriona Skaja i Laodamanta potiču verovatno iz druge polovine 6. veka pre n.e. i samo su date u ime navedenih ličnosti iz mitske prošlosti. Posvete su, po svemu sudeći, bile ispisane arhajskim alfabetom korišćenim u Beotiji, a koji je i po Herodotovom priznanju (V 59) sasvim odgovarao pismu kakvim se u istom periodu pisalo u Joniji. Razloge, međutim, da se ove posvete pripišu baš pomenutim herojima treba tražiti u aktivnostima onih društvenih grupa i slojeva u Tebi i Beotiji koji su nalazili interes u prenošenju informacija o dalekoj prošlosti na ovaj način. Dobro je poznato da se Heleni nisu prisećali svoje prošlosti, već su je neprestano stvarali. Pored pesnika, hramovi i osoblje hramova su imali naročito važnu ulogu u oblikovanju istorijske svesti i predstava o mitskoj prošlosti Helade. Za Tebance je svetilište Izmenijskog Apolona bilo od posebnog značaja, što pokazuju ostaci prvobitnog hrama podignutog već u 8. veku, kao i brojni zavetni darovi iz različitih epoha. Zato je i uloga sveštenika i hramovnih službenika ovog Apolonovog svetilišta u oblikovanju istorijske svesti Tebanaca, ali i konkretno u vezi sa navedenim dedikacijama Apolonu, mogla biti odlučujuća. Savremenicima, kao i samom Herodotu koji je posetio svetilište, ove posvete u ime heroja nisu pobuđivale nikakvu sumnju. Ovakva praksa, verovatno raširena u helenskom svetu, najbolje je poznata na osnovu slavne Hramovne hronike iz Linda na Rodosu koja beleži zavetne darove boginji Atini Lindiji u ime brojnih slavnih ličnosti iz daleke i mitske prošlosti (FGrHist 532 = I.Lindos II 2). S druge strane, interes u beleženju ovakvih posveta nalazili su i aristokratski rodovi i porodice koje su mogle izvoditi poreklo od heroja, a preko njih od bogova. I ova praksa je dobro poznata već u arhajskom periodu, a nema sumnje da je tako bilo i u gradu Tebi, poznatom po svojim oligarhijskim vladama. Za potrebe kreiranja ovih genealoških veza sa bogovima i herojima verovatno je tokom 6. veka pre n.e. možda baš u Beotiji, i is- pevan slavni i često korišćeni ep Katalog žena greškom navođen pod imenom starijeg beotskog pesnika Hesioda. Osim toga, u vezi sa navedenim posvetama Apolonu u ime heroja Amfitriona, Skaja i Laodamanta, možda se iz tih natpisa da naslutiti i interes šire zajednice naime grada Tebe, pre svih drugih. To naročito važi za period oko i posle 520. godine, kada su Tebanci nastojali da učvrste svoju hegemoniju u novoformiranom Beotskom savezu. U tom pravcu su mogli ići i pokušaji da se lokalno tebansko svetilište Apolona Izmenijskog predstavi kao svetilište od značaja za sve Beoćane. Ovakvi zahtevi su mogli biti samo pojačani i osnaženi 'istorijskim argumentima iz daleke prošlosti'.

The paper discusses the background of the inscriptions engraved on tripods dedicated to Apollo Ismenios in Thebes, as they were seen and quoted by Herodotos in Book V of his Histories (V 59-61). Even though the inscriptions were made on behalf of the figures from the Heroic age - Amphitryon, the son of Alkaios, Skaios, the son of Hippokoon, and Laodamas, the son of Eteokles - and were supposedly written in 'Kadmeian letters', they probably date from the second half of 6th century. That is why this paper considers the reasons to ascribe these dedications to the mentioned heroes, and an attempt has been made to identify possible dominant groups of aristocrats that played a role in transmitting information about the past in this way.