Kasnovinčansko naselje na Crkvinama u Stublinama - organizacija domaćinstva i urbanizacija u poznovinčanskom periodu

Abstract

Poznovinčansko naselje na lokalitetu Crkvine nalazi se oko 40 km jugozapadno od Beograda (Srbija), u blizini sela Stubline, opština Obrenovac. Situirano je na blagom uzvišenju, sa severa i juga omeđenom potocima koji se spajaju ispod njegovog jugoistočnog kraja, i zauzima površinu od oko 16 ha (sl. 1). Tokom 2007. i 2008. godine obavljena su geomagnetna istraživa na površini od 32400 m2 (25% ukupne površine poznovinčanskog naselja), na samoj zapadnoj periferiji naselja. Analiza dobijenih rezultati ukazuje na postojanje oko 100 kuća izgrađenih u redovima oko većih praznih površina, a konstatovani su i rovovi koji su sa severne i južne strane okruživali naselje (sl. 3). U jesen 2008. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda i Muzej grada Beograda, preduzeli su arheološka iskopavanja sa ciljem provere značenja određenih vrednosti geomagnetnih anomalija. Sonda 06/2008, dimenzija 8 h 1 m postavljena je na mestu gde je geomagnetnom prospekcijom konstatovana anomalija čije vrednosti su iznosile 10 nT. Iskopom vršenim samo do površine obrušenog zidnog lepa konstatovano je postojanje objekta (kuća 2/2008) koji nije goreo visokim intenzitetom. U sondi 05/2008, 9 h 9 m, pozicioniranoj iznad anomalije sa vrednostima između 10 nT i 25 nT, otkriven je stambeni objekat (kuća 1/2008), čija je osnova bila skoro u celosti očuvana. Orijentacija istraženog objekta, sever-severoistok - jugjugoistok (sl. 4), podudara se sa orijentacijama većine ostalih objekata konstatovanih geomagnetnim snimanjem. Sam način gradnje, kao i prostorna organizacija kuće, u okvirima su očekivanog za ovaj period. Ukupna istražena dužina kuće iznosi 9.15 m, dok širina varira između 4.70 i 4.85 m (sl. 5). Osim pokretnih nalaza uobičajenih za ovaj period (Vinča D) pronađeni si i fiksini delovi pokućstva: peć sa kaltotom u severoistočnom uglu kuće (sl. 8) i podnica uništene peći u jugozapadnom delu, koje takođe pripadaju uobičajenim nalazima Novinu donose konstrukcija žrvnja, izgrađenog od gline u obliku korita sa izdignutom platformom na sredini na čijem vrhu je bio utisnut ravan kamen (sl. 14) i glineni recipijent (žrtvenik?) koji je otkriven u severozapadnom uglu kuće, pored koga su se nalazili 'pogača' od gline prečnika 20 cm, posuda sa izlivnikom i tzv. 'omfalos' (sl. 12 i 15). Posebno treba istaći nalaz kompozicije od ukupno 46 figurina (38 pronađenih ispred samog otvora peći, kraj njenog jugozapadnog ugla, i još osam identičnih u neposrednoj blizini), kao i njima pripadajućih 11 minijaturnih modela alatki od gline (sl. 10 i 11). Ovaj izuzetni nalaz ukazuje barem na dve stvari: transponovanje određenog sistema razmišljanja ili verovanja, sa nivoa zajednice na nivo kultne radnje ili igre, prethodio je izradi kompozicije; postojanje 45 oblikom identičnih figurina i jedne veće i razuđenije (nalazila se u sredini grupe od 9 manjih figurina) ukazuje na mogućnost postojanja jasne hijerarhije u zajednici ili religijskom sistemu. Dosadašnja geomagnetna istraživanja dozvoljavaju pretpostavku o izvesnoj urbanizaciji ovoga naselja. Na ovome lokalitetu uočeno je da postoji više grupa kuća koje su skoncentrisane oko većih slobodnih površina (trgova?). Evidentno ponavljanje ovakvih struktura ukazuje na jasno planiranje, koje može, ali i ne mora, da bude uslovljeno određenim socijalnim faktorima. Upravo te slobodne površine možda ukazuju i na postojanje prostora na kojima su mogle biti obavljane neke zajedničke aktivnosti (profanog ili sakralnog karaktera), ali i koje su mogle služiti kao mesta svakodnevnog okupljanja, budući da je prostor između samih kuća isuviše mali. Na rastojanju od 15 km od poznovinčanskog naselja Crkvine kod Stublina nalazi se još 10 lokaliteta sa poznovinčanskim horizontom kao poslednjom fazom življenja na njima (sl. 17). Stepen njihove istraženosti ne dozvoljava precizno hronološko opredeljenje prekida življenja na svim lokalitetima, ali je neosporno da se na više njih u određenim periodima istovremeno živelo. Imajući u vidu dosadašnja razmatranja o gustini naseljenosti u vreme poznog neolita, prisustvo više velikih naselja u međurečju Save, Tamnave i Kolubare, na relativno maloj površini, otvara i niz pitanja o ustrojstvu koje je omogućavalo njihovu koegzistenciju.

The site Crkvine is situated in the vicinity of the village Stubline in the borough of Obrenovac around 40 km to the southwest of Belgrade (Serbia). In the first section of this work we present the comprehensive report about the investigations carried out so far. The geomagnetic prospection undertaken from 2006 to 2008 covered an area of 32,400 square meters and the obtained results indicate the existence of around 100 houses built in rows around the rather large open areas as well as the trenches surrounding the settlement. The investigations of the house 1/2008 dating from the Vinča culture D-2 period yielded in addition to the data concerning its interior organization also a unique find of the group of 46 figurines with 11 models of miniature tools. In the second section of this work we discuss the prospects, which future investigations of this site and its environment could provide concerning the study of the social organization in the very end of the Vinča culture.