Komparativna analiza tipičnog ženskog i muškog lika na ilustracijama u udžbenicima za prvi razred osnovne škole

Abstract

Na rodnoj ravnopravnosti se insistira u svakom društvu koje nastoji da bude demokratsko i ona bi trebalo da bude ugrađena u obrazovni sistem zemlje. Obrazovanje je u ovom pogledu posebno važno, jer ima razvojno-formativnu ulogu, utiče na razvoj stavova, celokupnog sistema vrednosti, a time i na ponašanje jedinke u svakodnevnom životu. Udžbenici su bitan aspekt kvalitetnog obrazovanja i imaju veoma važnu ulogu u procesu socijalizacije deteta. Svojim eksplicitnim, ali i skrivenim, implicitnim porukama udžbenik doprinosi razvoju određenog sistema vrednosti kod dece i mladih, nudi im poželjne modele pojedinca i ponašanja u datom društvu, deluje i na podržavanje ili suzbijanje određenih stereotipa i predrasuda prema pripadnicima drugih grupa. U ovom radu dati su rezultati komparativne analize tipičnog ženskog i muškog lika u udžbenicima prirode i društva za prvi razred osnovne škole. Jedna analiza je urađena 1999. godine, a 2005. su urađene analize tri nova alternativna udžbenika za ovaj predmet (sada pod nazivom "Svet oko nas"). U radu su analizirani muški i ženski likovi na ilustracijama u udžbenicima Svet oko nas za I razred (Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Narodna knjiga, Kreativni centar, 2004) i rezultati te analize su upoređeni sa rezultatima ranije obavljene analize udžbenika Priroda i društvo za I razred, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1999.god. (v. Marinković, S. & Pešikan, A. (1999). Tipičan muški i ženski lik u udžbenicima Priroda i društvo. Psihologija, 3-4, 225-240). Analizirani su muški i ženski likovi koji se nalaze na ilustracijama, dečji i odrasli, njihova učestalost javljanja, u kojim aktivnostima i ulogama se likovi pojavljuju, kakav je odnos među polovima i da li se, eventualno, javljaju polni stereotipi. Analizu su obavljala dva nezavisna procenjivača. Glavni rezultati koji su dobijeni u ovom istraživanju su sledeći: ·Na ilustracijama u svim analiziranim udžbenicima likovi devojčica i dečaka pojavljuju se podjednako često. Ovo je značajan nalaz, jer se u brojnim drugim zemljama dečaci pojavljuju statistički značajno češće od devojčica. ·Repertoar aktivnosti u kojima se prikazuju dečji muški i ženski likovi je isti, najčešće su to školske i igrovne aktivnosti (tri četvrtine svih prikazanih aktivnosti), ali se dečaci u različitim aktivnostima pojavljuju češće od devojčica. ·Repertoar dečjih intelektualnih aktivnosti je dosta siromašan u analiziranim udžbenicima. Dečaci su glavni nosioci intelektualnih aktivnosti. ·Kao i u drugim istraživanjima i ovde su dečaci prikazani kao fizički aktivniji (devojčice su češće date u ulozi posmatrača) i skloniji riziku, oni su oni koji krše pravila, izlažu se opasnostima, ali i rešavaju probleme i pomažu ugroženima. ·Po izgledu dece, lik dečaka više odgovora savremenom detetu, dok su devojčice češće date u romantičnoj varijanti, skoro uvek u suknjici ili haljinici, sa romantičnim mašnama u kosi, bez obzira na vrstu aktivnosti kojom se bave. ·Među odraslim likovima na ilustracijama se znatno češće javljaju muški likovi. ·U novim udžbenicima glavne ženske uloge su porodična i profesionalna, ali se u odnosu na stare udžbenike značajno povećao procenat prikazivanja žena u profesionalnoj ulozi. Muškarci su bili i ostali najčešće prikazani u profesionalnoj ulozi, u porodičnoj mnogo ređe i u manjem procentu nego žene. ·Lista muških zanimanja je mnogo bogatija od liste ženskih. ·U novim udžbenicima repertoar intelektualnih i umetničkih zanimanja je nešto bogatiji nego u starim, mada ih i dalje ima manje nego manuelnih, zanatskih. U novim udžbenicima najčešća prikazana muška zanimanja su: poljoprivrednik, poslovi u zdravstvu (lekar, stomatolog, veterinar), muzičar, zanatlija i nastavnik. Ubedljivo najčešće žensko zanimanje je nastavnica, kao što je i u realnosti obrazovanje dominantno "žensko polje". U okviru iste struke muškarci se češće bave zanimanjem koje zahteva fakultetski nivo obrazovanja, a žene pratećim, koja najčešće podrazumevaju srednjoškolski nivo (npr. muškarac je lekar, a žena je medicinska sestra). U odnosu na staru generaciju udžbenika, ima promena na bolje u prikazivanju muških i ženskih likova. Lik žene se pomera od lika majke i domaćice, ka ličnosti koja je prisutna i kompetentna i u drugim područjima, posebno profesionalnom. Ipak, i u novim udžbenicima ima tradicionalnog gledanja na mušku i žensku ulogu (često datih indirektno) i javljaju se polni stereotipi. Među već klasičnim stereotipima su sledeći: da su dečaci oni koji su aktivni, a devojčice one koje prate i posmatraju šta oni rade; dečaci su oni koji se uglavnom bave sportom, intelektualnim aktivnostima, istraživanjem, izvode oglede; dečaci su akteri svih opasnih situacija i situacija u kojima bi trebalo rešiti neki problem; u porodičnim situacijama majke i ćerke postavljaju sto, dok otac i sin čekaju da sto bude postavljen; dete za ruku na ulici vodi samo majka i sl. U starim udžbenicima prisutan je patrijarhalni model rodnih uloga, dok je u novim udžbenicima tretman različitih polova mnogo više izbalansiran. Međutim, realnost i socijalni kontekst su veoma važni za interpretaciju rezultata. U našoj zemlji muškarci i žene su izjednačeni u svojim pravima, ali je tradicionalni obrazac odnosa među polovima još uvek prisutan u svakodnevnom životu. To otvara pitanje kako rodnu ravnopravnost tretirati u udžbenicima, šta je idealan model rodnih odnosa u specifičnom socio-kulturnom kontekstu? Udžbenik ne bi trebalo samo da reflektuje odnose iz realnog života, već i da ide korak napred. Ono što je sigurno, udžbenik ne sme biti predaleko od realnog socijalnog konteksta (ako želi da bude uticajan), ali je neophodno da kultiviše i podržava razvoj ravnopravnih, humanih i zdravih odnosa među polovima.

In the paper we present the results of comparative analyses of the image of man and woman in the series of various editions/versions of the textbooks The world around us for first grade children. One analysis was made in 1999, and analysis of three new alternative textbooks for first grade children was made 2005. The patriarchal model of genders existed in the old generation of textbooks. In the new generation of textbooks there is a much more balanced treatment of different genders. However, the social context and reality are very important for interpretation of the results.